Praca jest podsumowaniem wyników zespołowego programu badań nad zastosowaniem skrzynek lęgowych w specyficznych warunkach parków miejskich. Szczegółowe wyniki tych badań zostały przedstawione w pracach Kozłowskiego (1992), Kozłowskiego i Mizery (1992), Luniaka et al. (1992) oraz Nowickiego (1992) - zamieszczonych w niniejszym zeszycie Acta Ornithologica (vol. 27, No 1). Przydatność i sposoby stosowania skrzynek lęgowych, jako metody ochrony i wzbogacania awifauny, zostały dość dobrze zbadane i są praktycznie wykorzystywane w leśnictwie. Doświadczeń tych nie można jednak odnosić bezpośrednio do parków i ogrodów miejskich - ze względu na znaczną odmienność składu awifauny i warunków środowiskowych. Dane o zakresie wykonanych badań zestawiono w tab. 1. W Warszawie prowadzono kontrole skrzynek na licznych i różnorodnych terenach w ciągu 1-7 lat, natomiast w Poznaniu - głównie na 2 terenach (Park Sołacki i Ogród Dendrologiczny) w ciągu 12 lat, a na innych prowadzono krótkotrwałe obserwacje niewielkiej liczby skrzynek. Skład gatunkowy. Skrzynki na badanych terenach były wykorzystywane przez stosunkowo znaczną liczbę gatunków - ogółem 14, po 13 w każdym z badanych miast (tab. 2). Dla 10 z tych gatunków wielkomiejskie parki były typowym biotopem lęgowym, a 3 (muchołówka żałobna, rudzik, pleszka) częściej wykorzystywały skrzynki w peryferyjnych parkach leśnych. Skład gatunkowy oraz proporcje częstości zasiedlania skrzynek przez poszczególne gatunki - były dla obu miast podobne (tab. 2). Charakterystycznym zjawiskiem była tu silna dominacja ilościowa mazurka, szpaka i w Warszawie wróbla (tab. 2), która nie występowała jednak w parkach leśnych. W nowo założonych parkach z młodym ubogim drzewostanem w skrzynkach gnieździły się 2-3 gatunki, w parkach z drzewostanem średniowiekowym (30- 40 lat) - 4-6 gatunków, podobnie (5-6) w średniowiekowych parkach leśnych, a w dużych starych parkach - 6-8 gatunków. Stopień zajęcia skrzynek (tab. 3) był w Poznaniu wyraźnie wyższy (58%) niż w Warszawie (44%), co wiąże się m.in. z odmiennością terenów i zestawu użytych skrzynek. Stopień zajęcia małych i średnich skrzynek, najliczniej użytych w badaniach - 47% (w Warszawie) i 73% (w Poznaniu) - mieścił się w zakresie wyników notowanych na terenach leśnych. Wieloletnie (12 lat) obserwacje na 2 terenach w Poznaniu nie wykazały kierunkowych zmian w zasiedleniu skrzynek, brak takich tendencji wykazują też na ogół dane z piśmiennictwa. Już w drugim roku po zainstalowaniu skrzynek osiągany był typowy dla danego terenu stopień zasiedlenia. Typy skrzynek. W badaniach użyto 8 typów skrzynek (tab. 3). Zastosowane w Poznaniu skrzynki małe i średnie (typy A i B) były wykonane z trocino-betonu, wszystkie inne w obu miastach - z drewnianych desek. Najwyższy stopień zasiedlenia miały skrzynki małe i średnie (tab. 3). Miały też najbardziej uniwersalne zastosowanie - wykorzystywało je 10 gatunków. Modyfikacje wielkości otworu i głębokości tych skrzynek oraz sposób ich umieszczenia (wysokość, otoczenie drzewami, osłonięcie gałęziami) - stwarzają możliwość ograniczania przewagi konkurencyjnej szpaka, mazurka i wróbla w stosunku do sikor i muchołówki żałobnej, co w mieście ma szczególne znaczenie. Stopień wykorzystania innych rodzajów skrzynek (półotwarte, duże dla sów i kaczek) - był niski (tab. 3). Znaczny stopień zasiedlenia przez krzyżówki miały jedynie skrzynki „psie budy” (typ „Anas”) umieszczane na ziemi na niedostępnych wyspach. Niepomyślny wynik zasiedlenia innych typów skrzynek wiązał się prawdopodobnie (w przypadku pełzacza, kawki, kopciuszka, puszczyka) z dostępnością korzystniejszych miejsc lęgowych, niewłaściwym umieszczeniem skrzynek (puszczyk, krzyżówka), zbyt małą głębokością skrzynek typu D (kawka), a także z małą liczebnością występowania gatunków, dla których skrzynki te były przeznaczone. Skrzynki trocino-betonowe zastosowane w Poznaniu miały, w porównaniu z tradycyjnymi drewnianymi użytymi w Warszawie, wysoki stopień zasiedlenia i korzystne wyniki lęgów. Umieszczenie i rozmieszczenie. Badania wykazały brak wyraźnej preferencji do zajmowania skrzynek z otworem umieszczonym w określonym kierunku oraz (Cieślak 1990) brak uzależnienia w stosunku do przebiegu żył wodnych i siatki geobiologicznej. Stwierdzono też, że umieszczenie skrzynek na wysokości 1-2 m eliminuje ich zasiedlanie przez mazurka, natomiast nie ma znaczenia dla bogatki. Mazurek unikał też skrzynek osłoniętych gałęziami w koronach drzew, a sikora modra w tak umieszczonych skrzynkach gnieździła się najchętniej. Na obu terenach badanych w Poznaniu, mających bogaty drzewostan, zagęszczenie małych i średnich skrzynek około 10 na ha okazało się optymalne pod względem ekologicznym i praktycznym. W Warszawie oceniono, że w dużych parkach zagęszczenie około 5 skrzynek na ha stwarza wystarczające możliwości osiedlania ptaków, a w małych parkach - 5-10 skrzynek na ha. Pomyślność lęgów. Wyniki lęgów (wielkość zniesienia, produktywność - ju v. /gniazdo /rok) 5 gatunków najczęściej zasiedlających skrzynki na badanych terenach (mazurek, szpak, wróbel, bogatka, sikora modra) - nie były gorsze w porównaniu z podawanymi przez piśmiennictwo wynikami lęgów tych gatunków na terenach pozamiejskich w rejonie Warszawy i Poznania oraz z zakresem wartości typowych dla gatunku. Skrzynki w Poznaniu, a także kosze holenderskie badane w Warszawie przez Engela et al. (1988), zapewniały wysoki sukces wylęgu krzyżówek (100% i 81%). Jednak końcowy wynik zależał tu od warunków wychowania lęgu poza gniazdem - w Poznaniu do samodzielności dorosła większość piskląt, a w Warszawie - 20-30%. Drapieżnictwo i bezpośrednia ingerencja ludzi nie były przyczyną znacznych strat lęgów w skrzynkach. Skrzynki trocino-betonowe zastosowane w Poznaniu dobrze chroniły lęgi przed dostępem drapieżników. Wpływ na awifaunę. Zastosowanie skrzynek w parkach z młodym drzewostanem, gdzie awifauna była uboga, w istotny sposób zwiększało różnorodność składu gatunkowego (2-5 nowych gatunków) oraz liczebność awifauny (nawet dwukrotnie). W starych parkach o bogatej awifaunie - skrzynki przyczyniały się głównie do jej wzrostu ilościowego (nawet o 60 par na 10 ha). Przyrost ilościowy po zastosowaniu skrzynek osiągał w Warszawie do 30%, a w Poznaniu - 30 i 50% poprzedniego stanu. Zastosowanie skrzynek w Warszawie osiedliło muchołówkę żałobną w 6 parkach, m.in. w śródmieściu, gdzie dotychczas gatunek ten nie gnieździł się. Wzrost ilościowy dziuplaków spowodowany przez skrzynki nie wywierał widocznego wpływu na pozostałą część awifauny badanych terenów. Możliwości wykorzystania. Skrzynki stwarzają znaczne możliwości wzbogacenia różnorodności awifauny parków miejskich (warunkują gnieżdżenie się kilkunastu gatunków) oraz zwiększania jej stanu ilościowego. Ich zastosowanie na terenach zurbanizowanych wymaga jednak większego, w porównaniu z praktyką przyjętą w leśnictwie, zróżnicowania zestawu typów i bardziej umiejętnego ich użycia. W szczególności celowe jest wprowadzenie modyfikacji skrzynek półotwartych zabezpieczających lęg przed krukowatymi i kotami oraz podobnych lecz większych dla kosa i kokoszki wodnej. Znaczne możliwości wzbogacenia składu gatunkowego i ekologicznego awifauny stwarza też umiejętne zastosowanie dużych skrzynek dla kawki, kaczek i puszczyka.
JavaScript jest wyłączony w Twojej przeglądarce internetowej. Włącz go, a następnie odśwież stronę, aby móc w pełni z niej korzystać.