Upper Jurassic Rudistae of the margin of the Holy Cross Mountains, Poland

• Autorzy: Karczewski L.

Warianty tytułu

PL

Rudistae górnej jury obrzeżenia Gór Świętokrzyskich

RU

Verkhnejurskie Rudistae obramlenija Swentokshiskikh Gor, Pol'sha

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

Twenty two species of Jurassic Rudistae (induding 11 new ones) have been described from the margin of the Holy Cross Mountains (Góry Świętokrzyskie). A new genus Macrodiceras has also been erected. Conditions of asymmetry among the Rudistae have been discussed and their presumable causes analyzed. The influence exerted by ecological-facial factors on the development of the Rudistae has also been presented. Problems of the phylogeny of the Rudistae and their stratigraphic importance are discussed. The growth changes of shells in some species are described.

PL

W pracy niniejszej opisano małże z rzędu Rudistae, występujące licznie w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w osadach górnego oksfordu (według dawnego ujęcia: rauraku i astartu). Materiał zebrano w odsłonięciach i kamieniołomach okolic Dobruta, Błazin, Olechowa, Sulejowa n. Pilicą, Kodrąbia, na obrzarze jury Radomska, Żernik i Bukowej, w paśmie małogoskim oraz w Zawichoście n.Wisłą (Fig. 1). W sumie zebrano około 1400 okazów, w większości doskonale zachowanych, należących do 5 rodzajów, w tym 1 nowy. W obrębie tych rodzajów wyróżniono 22 gatunki, z czego 11 nowych: Diceras brevicornum n.sp., D. impressum n.sp., Macrodiceras kozlowskii n.sp., M. longum n.sp., M. magnum n.sp., M. pcelincevi n.sp., M. polonicum n.sp., M. spirale n.sp., Eodiceras planum n.sp., E. subeximium n.sp. i Plesiodiceras sulejoviense n.sp. W badaniach nad morfologią rudystów zwrócono uwagę na linię skrętu prawej skorupy, stanowiącą ważną cechę diagnostyczną. Prawe skorupy niektórych gatunków narastały i skręcały się w stosunku do pewnej określonej linii, dla nazwania której zaproponowano termin ,,oś skrętu” Jeśli się ustawi prostopadle prawą skorupę otworem do patrzącego, wtedy widać, że oś skrętu u gatunków rodzaju Diceras Lamarck ma wyraźną tendencję do opadania, gdy tymczasem u gatunków, nie należących do tego rodzaju, wykazuje ona tendencję do wznoszenia się. Cecha ta jest jedną z najważniejszych cech diagnostycznych, charakteryzujących nowy rodzaj Macrodiceras n.gen. Badania nad filogenezą rudystów potwierdziły opinię Kutassy (1934), że zbieżności w budowie zawiasów megalodontów i rudystów wynikają raczej z konwergentnego sposobu ich rozwoju, niż z pokrewieństwa tych grup. Autor podziela również zdanie Boehma (1882) i Dechaseaux (1939), że istnieją zbyt duże różnice między rudystami i małżami z grupy Cardiidae, aby można było mówić o możliwości pokrewieństwa między nimi. W rozważaniach nad zjawiskiem radiacji adaptatywnej rudystów przedstawiono pogląd, że do grupy genetycznej Eodiceras Pčelincev i Plesiodiceras Munier-Chalmas, tj. rudystów przytwierdzających się do podłoża większą lewą skorupą, należy włączyć również rodzaj Epidiceras Douvillé. Przytwierdzanie się prawą lub lewą skorupą i rozwój związanej z tym asymetrii należy niewątpliwie do jednego z najciekawszych zjawisk w ich historii, co szczegółowo omawiał w swoim czasie Munier-Chalmas (1882). Jednakże asymetria rudystów wiąże się prawdopodobnie też z czynnikami ekologicznymi, które mogły określać sposób przytwierdzania się muszli prawą lub lewą skorupą. Badania materiałów z górnej jury obrzeżenia Gór Świętokrzyskich wykazały, że ponad 90% gatunków przytwierdzało się prawą skorupą. Opracowania rudystów z Krymu, Francji, Szwajcarii, Moraw i Niemiec wykazały, że na tych obszarach w górnej jurze ponad 90% gatunków przytwierdzało się lewą skorupą. Ponieważ górna jura obrzeżenia Gór Świętokrzyskich jest najdalej na północ wysuniętym obszarem, w porównaniu z górną jurą (zawierającą rudysty) wymienionych krajów, - wyrażono przypuszczenie, że o ilości gatunków przytwierdzających się prawą lub lewą skorupą decydować musiały termiczne warunki środowiska. Rudysty przytwierdzające się lewą skorupą pojawiać się mogły liczniej w obszarach wód cieplejszych, natomiast gatunki przytwierdzające się prawą skorupą intensywniej rozwijały się w strefach wód chłodniejszych, dając szereg nowych form. Masowe pojawianie się w górnej jurze rudystów, przytwierdzających się prawą skorupą, wskazuje prawdopodobnie na stopniowe ochładzanie się klimatu w tym czasie. Omówiono także wpływ prądów morskich na wielkość muszli oraz ich rozprzestrzenienie geograficzne północne. Obecność chłodnych prądów powodowała, że karłowate formy rozwijały się na obszarach Europy między 58° i 55° szer. geogr. płn. Takie rozmieszczenie rudystów uzależnione być mogło przede wszystkim od temperatury wody; dowodzili tego tacy badacze, jak Brooks (1950) i Schwarzbach (1961). Przedstawiono również przykłady wpływu czynników termicznych na asymetrię u otwornic oraz przykład znaczenia przystosowawczego u niektórych lewo- i prawoskrętnych ślimaków. Omówiono również problem rozprzestrzenienia jurajskich rudystów, ich paleoekologię i znaczenie stratygraficzne. Na podstawie materiałów z górnej jury obrzeżenia Gór Świętokrzyskich można obecnie z całą pewnością wykorzystać jurajskie rudysty w badaniach geologicznych, zarówno przy rozważaniach stratygraficznych, jak i paleogeograficznych czy facjalnych. Przyczynia się do tego w dużym stopniu masowe ich występowanie przy stosunkowo niewielkim zasięgu pionowym, bardzo dobry stan zachowania i szeroki zasięg geograficzny.

RU

В работе описаны пластинчатожаберные из отряда Rudistae, находимые в большом количестве в обрамлении Свентокшиских Гор в отложениях верхнего Оксфорда. Материал происходит из естественных обнажений и каменоломен в окрестностях Добрута, Блазин, Олехова, Сулейова над Пилицей, Кодромбя, в юрской области Радомска, Жерник и Буковой, в полосе Малогоща, а также в Завихосте над Вислой (Фиг. 1). Собрано около 1400 образцов, в большинстве хорошей сохранности, принадлежащих 5 родам, в их числе одному новому. В составе этих родов выделено 22 вида, в том числе 11 новых: Diceras brevicornum n. sp., D. impressum n. sp., Macrodiceras kozlowskii n. sp., M. longum n. sp., M. magnum n. sp., M. pcelincevi n. sp., M. polonicum n. sp., M. spirale n. sp., Eodiceras planum n. sp., E. subeximium n. sp., и Plesiodiceras sulejoviense n. sp. При изучении морфологии было обращено внимание на линию завитка правой створки, являющуюся важным диагностическим признаком. Правые створки некоторых видав нарастали и завивались по соотношению к некоторой линии, для которой автором предложено название „ось завитка”. Если держать правую створку вертикально отверстием к наблюдателю, видно, что ось завитка у видов рода Diceras Lamarck имеет тенденцию к опусканию, в то время как у видов, не принадлежащих к этому роду, она имеет тенденцию к поднятию Это один из основных признаков характеризующих новый род Macrodiceras n. gen. Исследования филогенеза рудистов подтвердили мнение Кутасси (Kutassy, 1934) о том, что черты сходства в строении замков мегалодонтов и рудистов скорее всего являются результатом конвергенции в их развитии, чем родства. Автор поддерживает мнение Бэма (Boehm, 1882) и Дэшазо (Dechaseaux, 1939) о том, что между рудистами и пластинчатожаберными из группы Cardiidae существуют слишком большие различия, чтобы можно было предполагать их родственные связи. В рассуждениях по вопросу адаптивной радиации рудистов представлено мнение о том, что к генетической группе Eodiceras Pčelincev и Plesiodiceras Munier-Chalmas - рудистов, прикрепляющихся к субстрату большей левой створкой, надо включить также род Epidiceras Douvillé. Прикрепление левой или правой створкой и развитие связанной с этим асимметрии принадлежит несомненно к одному из более интересных явлений в их истории. Это подробно обсуждал в свое время Мюние-Шальмас (Munier-Chalmas, 1882). Однако асимметрия рудистов вероятно связана также с экологическими факторами, которые могли определять способ прикрепления раковины правой или левой створкой. Исследования верхнеюрских материалов из обрамления Свентокржиских Гор показали, что более 50% видов прикрепляется правой створкой. Изучение рудистов Крыма, Франции, Швейцарии, Моравии и Германии доказало, что на этих территориях в верхней юре более 90% видов прикреплялось левой створкой. Так как верхняя юра Свейтокшиских Гор является наиболее далеко выдвинутым к северу участком по сравнении с верхней юрой (с рудистами) в указанных местах, автор предполагает, что для прикрепления правой или левой створкой решающее значение имели термические условия среды. Рудисты прикреплявшиеся левой створкой могли появляться в большем количестве в бассейнах с более теплой водой, а виды, прикреплявшиеся правой створкой, обильнее заселяли зоны вод более холодных, образуя новые формы. Появление в верхней юре в массовом количестве рудистов, прикреплявшихся провой створкой, вероятно указывает на то, что климат в это время постепенно охлаждался. В работе рассмотрены также влияния морских течений на величину раковины и распространение рудистов в северном направлении. Наличие холодных морских течений было причиной того, что карликовые формы рудистов обитали в Европе между 50° и 55° северной широты. Такое размещение рудистов могло зависеть главным образом от температуры воды. Домазывали это такие исследователи как Брукс (Brooks, 1950) и Шварцбах (Schwarzbach, 1961). Автором приведены также примеры влияния термических факгоров на асимметрию у фораминифер, а также пример адаптации у некоторых лево- и правозавитых брюхоногих. Обсуждена проблема распространения юрских рудистов, их экология и стратиграфическое значение. Основываясь на верхнеюрских материалах из обрамления Свентокшиских Гор, автор уверен в том, что юрские рудисты безусловно могут быть использованы для стратиграфии, палеогеографии и установления фаций. Способствуют этому в значительной мере обильные находки рудистов, их сравнительно небольшое вертикальное распространение, очень хорошая сохранность и широкое географическое распространение.

Słowa kluczowe

EN

paleontology; Upper Jurassic; Jurassic; Rudistae; Macrodiceras; new genus; phylogenesis; pelecypod; Holy Cross Mountains; Poland

• Wydawca: -
• Czasopismo: Acta Palaeontologica Polonica
• Rocznik: 1969
• Tom: 14
• Numer: 3
• Opis fizyczny: p.395-465,fig.,ref.

Twórcy

autor

Karczewski L.

Bibliografia

• ALTH, A. 1881. Wapień niżniowski i jego skamieliny.-Pam. Akad. Um. Wydz. Mat.-Przyr., 6, 1-160, Kraków.
• BARCZYK, W. 1961. Jura sulejowska (Le Jurassique de Sulejów). - Acta Geol. Pol., 11, 1, 3-88, Warszawa.
• BAYLE, E. M. 1855. Observations sur la structure des coquilles des Hippurites suivies de quelques remarques sur les Radiolites. - Bull. Soc. Géol. France, 12, 640-648, Paris.
• - 1873. Observations sur quelques espèces du genre Diceras in Bayan. Etude faite dans la collection de l’École des Mines. 1-160, Paris.
• BERNARD, F. 1895. Première note sur le développement et la morphologie de coquille chez les Lamellibranches (Hétérodontes). - Bull. Soc. Géol. France, 3, 23, 100-141, Paris.
• - 1897 a. 4e et dernière note sur le développement et la morphologie de la coquille chez les Lamellibranches (Heterodonta). - Ibidem, 3, 25, 558-559.
• - 1897 b. Sur la signification morphologique des dents de la charnière chez Lamellibranches.- C. R. Acad. Sci., 125, 410-412, Paris.
• BOEHM, G. 1882 a. Die Fauna des Kelheimer-Diceras-Kalkes. - Palaeontographica, 28, 153-161, Cassel.
• - 1882 b. Uber die Beziehungen von Pachyerisma, Megalodon, Diceras und Caprina. - Ztschr. Deutsch. Geol. Ges., 34, 602-617, Berlin.
• - 1883. Die Bivalven der Stramberger-Schichten. - Palaeontographica, Suppl. 2, 501-537, Cassel.
• - 1892. Megalodon, Pachyerisma und Diceras. - Ber. Nat. Ges. Freiberg, 6, 1-22, Freiberg.
• BOWEN, R. 1961. Paleotemperature analyses of Mesozoic Belemnoidea from Germany and Poland. - J. Geol., 69, 1, 75-83, Chicago.
• BROOKS, C. E. P. 1950. Climate through the ages. 1-395, London.
• CIEŚLIŃSKI, S. & WITWICKA, E. 1962. Zagadnienia klimatyczne górnej kredy w Polsce. Księga Pam. ku czci prof. J. Samsonowicza, 353-379, Warszawa.
• COQUAND, H. 1869-1870. Nouvelles considérations sur les calcaires jurassiques à Diceras du Midi de la France en réponse à la note de M. Hébert du 9 novembre 1868. - Bull. Soc. Géol. France, 26, 73-106, Paris.
• COX, L. K. 1935. Evolutionary history of the Rudistae.-Proc. Geol. Assoc., 54, 379-388, London.
• DECHASEAUX, C. 1939a. Megalodon, Protodiceras, Diceras, Pachyerisma, Pterocardium et l’origine des Diceras. - Bull. Soc. Géol. France, 5, 9, 190-207, Paris.
• - 1939b. Diceras et Heterodiceras. Communications écrites. - C. R. Somm. Séances Soc. Géol. France, 1/2, 68-69, Paris.
• - 1941a. Localisation de la faune dans le récif de Valfin (note préliminaire). - Ibidem, 1, 13-15, Paris.
• - 1941b. Rudistae. Diceras et Heterodiceras. - Mém. Soc. Géol. France, N. S., 44, 5-51, Paris.
• - 1943a. La notion d’inversion ne peut s’appliquer aux Rudistes. - C. R. Somm. Séances Soc. Géol. France, 7/8, 67-69, Paris.
• - 1943b. Les Rudistes. - Revue Sci., 5, 217-228, Paris.
• - 1948. Le problème de l’extinction des groupes étudié chez les Rudistes. - Ibidem, 2, 83-86, Paris.
• - 1949. Essai sur la paléobiologie des Rudistes. Le genre Bournonia. - Ann. Paléont., 35, 121-130, Paris.
• - 1960. Bivalves fossiles. In: Grassé, P. P. (réd.), Traité de Zoologie. 2134-2164, Paris.
• - & SORNA Y, J. 1959. Récifs à Rudistes. - Bull. Soc. Géol. France, 1, 4, 399-402, Paris.
• DEMBOWSKA, J. 1953. Górna jura między Radomiem i Jastrzębiem. - Biul. Inst. Geol., 15, 31-45, Warszawa.
• DOUVILLÉ, H. 1886. Essai sur la morphologie des Rudistes. - Bull. Soc. Géol. France, 3, 16, 389-404, Paris.
• - 1910. Etudes sur les Rudistes. - Mém. Soc. Géol. France, 41, 5-83, Paris.
• - 1912. Classifications des Lamellibranches. - Bull. Soc. Géol. France, 4, 12, 431-432, Paris.
• - 1935. Les Rudistes et leur évolution. - Ibidem, 15, 319-358.
• ERICSON, D. B. & WOLLIN, G. 1964. The Deep and the Past. 55-209, New York.
• GAUZE, G. F. & ŠMARAGDOVA, N. P. 1939. Poterja v vese i smertnost’ u pravozavitych osobej ulitki Fruticola lantzi. - Zool. Žurnal, 18, 154-161, Moskva.
• GEKKER, R. F. (red.). 1966. Organizm i sreda v geologičeskom prošlom. 7-266, Moskva.
• GIGNOUX, M. 1956. Geologia stratygraficzna. 455-676, Warszawa.
• GOLDFUSS, A. 1841-1844. Petrefacta Germaniae. 205-206, Düsseldorf.
• HERBICH, F. 1886. Paläontologischen Studien über die Kalkklippen des Siebenbürgischen Erzgebirges. 6-54, Budapest.
• HOERNES, R. 1882. Uber die Analogien des Schlossapparates von Megalodus, Diceras und Caprina. - Verh. K. K. Geol. Reichsanst., 10, 179-181, Wien.
• JAKOVLEV, N. N. 1964. Organizm i sreda. Statii po paleoekologii bespozvonočnych, 1913-1960. 12-117, Moskva-Leningrad.
• KARCZEWSKI, L. 1958. Stratygraficzno-paleontologiczne opracowanie fauny nerineowej górnego malmu Sulejowa. (MS). 1-26, Warszawa.
• - 1960. Ślimaki astartu i kimerydu północno-wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. - Prace Inst. Geol., 32, 5-50, Warszawa.
• - 1965. Fauna i stratygrafia malmu okolic Radomska. - Biul. P. Inst. Geol., 192, 97-129, Warszawa.
• KLINGHARDT, F. 1929. Entwicklungsgleichkeiten (Convergenzen) zwischen Austern und Rudisten und die Ursachen ihrer Entstehung. - N. Jb. Min. etc., 62, 13, 509-521, Stuttgart.
• KOROBKOV, I. A. 1950. Vvedenie v izučenie iskopaemych molljuskov. 1-279, Leningrad.
• KRUMBECK, L. 1905. Die Brachiopoden und Molluskenfauna des Glandarienkalkes.- Beitr. Paläont. Geol. Osterr., Ungarns, Orients, 18, 70-162, Wien-Leipzig.
• KÜHN, O. 1937. Morphologisch-anatomische Untersuchungen an Rudisten. - Zbl. Min. Geol. Paläont., B, 229-240, Stuttgart.
• - 1942. Die Symmetrieverhältnisse der Rudisten. - Ibidem, 8, 362-365.
• KÜHN, O. & ANDRUSOV, A. 1942. Stratigraphie und Paläogeographie der Rudisten. 5: Die borealen Rudistenfaunen. - N. Jb. Min. etc., B, 90, 450-480, Stuttgart.
• KUTASSY, A. 1934. Pachyodonta mesozoica (Rudistis exclusis). - Fossil. Catal., 68, 1-202, Berlin.
• LAMARCK, J. B. 1805. Diceras arietina. - Ann. Mus. Nat. Hist., 6, 117-350, Paris.
• LEFELD, J. 1968. Stratygrafia i paleogeografia dolnej kredy wierchowej w Tatrach (Stratigraphy and palaeogeography of the High-Tatric Lower Cretaceous of the Tatra Mts.). - Studia Geol. Pol., 24, 7-90, Warszawa.
• LEWIŃSKI, J. 1902. Przyczynek do znajomości utworów jurajskich na wschodnim zboczu Gór Świętokrzyskich. - Pam. Fizjogr., 18, 3-22, Warszawa.
• - 1907. Utwory jurajskie tak zwanego „Pasma sulejowskiego”. - Rozpr. Pol. Akad. Umiej., 47, 219-244, Kraków.
• - 1912. Utwory jurajskie na zachodnim zboczu Gór Świętokrzyskich. - Spraw. Tow. Nauk. Warsz., 8, 501-566, Warszawa.
• LORIOL, P. & BOURGEAT, E. 1886-1888. Etudes sur les Mollusques des Couches coralligènes de Valfin (Jura). - Mém. Soc. Paléont. Suisse, 13/15, 258-268, Genève.
• - & KOBY, E. 1895. Etude sur les Mollusques du Rauracien inférieur du Jura bernois. - Ibidem, 22, 5-51.
• - & LAMBERT, L. 1893. Description des Mollusques et Brachiopodes des Couches séquaniennes de Tonnerre (Yonne). - Ibidem, 20, 7-213.
• - , ROYER, E. & TOMBECK, H. 1872. Description géologique et paléontologique des étages jurassiques de la Haute-Marne. - Mém. Soc. Linn. Normandie, 16, 1-484, Paris.
• LOWENSTAM, H. A. & EPSTEIN, S. 1954. Paleotemperatures of the post-Aptian Cretaceous as determined by the oxygen method. - J. Geol., 64, 3, 205-207, Chicago.
• LUNDEGREEN, A. 1934. Kristianstads omradets Kritbildnigar. - Geol. För. Stockh. Förh., 56, 125-313, Stockholm.
• ŁUNIEWSKI, A. 1923. Z geologii okolic Zawichosta. - Spraw. P. Inst. Geol., 2, 49-76, Warszawa.
• - 1947. Z geologii okolic Radomska i cztery głębokie wiercenia na Kujawach. - Biul. P. Inst. Geol., 38, 1-48, Warszawa.
• MAKRIDIN, V. P. & KATZ, J. I. 1966. Nekotorye voprosy metodiki paleobiogeografičeskich issledovanij. In: Gekker, R. F. (red.), Organizm i sreda v geol. prošlom. 98-114, Maskva.
• MAYR, E. 1963. Animal species and evolution. 1-791, London.
• - , LINSLEY, E. G. & USINGER, R. 1953. Methods and principles of systematic zoology. 3-328, New York-Toronto-London.
• MICHALSKI, A. 1884. Badania geologiczne dokonane w roku 1883 w północno-zachodniej części gub. radomskiej i kieleckiej. - Pam. Fizjogr., 4, Warszawa.
• MILOVANOVIČ, B. 1933. Les problèmes paléobiologiques et biostratigraphiques des Rudistes. - Raspr. Geol. Inst. Kr. Jugosl., 2, 1-3, Beograd.
• MUNIER-CHALMAS, M. 1882. Etudes critiques sur les Rudistes. - Bull. Soc. Géol. France, 3, 10, 472-494, Paris.
• PAQUIER, V. 1903. Les Rudistes Urgoniens. - Mém. Soc. Géol. France, 29, 8-102, Paris.
• PASSENDORFER, E. 1924. Sprawozdanie z badań geologicznych w granicach arkuszy Przedbórz i Opoczno oraz w Tatrach. - Pos. Nauk. P. Inst. Geol., 10, 7-8, Warszawa.
• PČELINCEV, V. F. 1927. Fauna jury i nižnego mela Kryma i Kavkaza. - Trudy Geol. Kom., N. S., 172, 2-320, Leningrad.
• - 1950. Osnovnye čerty filogenii i klassifikacii rudistov. - Trudy VSEGEI, 1, 8-50, Leningrad.
• PČELINCEV, V. F. 1959. Ruddsty mezozoja gornogo Kryma. 1-178, Moskva-Leningrad.
• - 1965. Murčisoniata mezozoja gornogo Kryma. 4-215, Moskva-Leningrad.
• PIVETEAU, J. (réd.) 1952. Traité de Paleontologie. 2, 220-364, Paris.
• POŻARYSKA, K. & POŻARYSKI, W. 1953. Wycieczka A na przełom Kamiennej w Bałtowie i Pętkowicach. 72-75, Warszawa.
• POŻARYSKI, W. 1948. Jura i kreda między Radomiem, Zawichostem i Kraśnikiem.- Biul. P. Inst. Geol., 46, 3-141, Warszawa.
• PUSCH, G. G. 1836. Geognostische Beschreibung von Polen sowie der übrigen Nordkarpathen-Länder. 2, 203-425, Stuttgart-Tübingen.
• - 1837. Polens Paläontologie. 6-214, Stuttgart.
• - 1883. Nowy przyczynek do geognozji Polski. - Pam. Fizjogr., 3, 138-195, Warszawa.
• ROEMER, F. 1852. Die Kreidebildungen von Texas und ihre organischen Einschlüsse. Bonn.
• RONIEWICZ, E. 1960. Complexastraea i Thecosmilia z astartu Polski (Complexastraea i Thecosmilia from the Astartian of Poland.) - Acta Palaeont. Pol., 5, 4, 451-470, Warszawa.
• - 1966. Les Madréporaires du Jurassique supérieur de la bordure des Monts de Sainte-Croix Pologne (Górno-jurajskie Hexacoralla z obrzeżenia Gór Świętokrzyskich). - Ibidem, 11, 2, 157-264.
• RUCHIN, L. B. 1957. Klimaty prošlogo i biostratigrafija. 25-41, Moskva.
• - 1959. Osnovy obščej paleogeografii. 1-75, Moskva.
• SAEMANN, L. 1848-1849. Observations sur quelques coquilles de la famille des Rudistes. - Bull. Soc. Géol. France, 2, 6, 280-285, Paris.
• SAMSONOWICZ, J. 1923. O złożach krzemieni w utworach jurajskich północno-wschodniego zbocza Gór Świętokrzyskich. - Wiad. Archeol., 8, 1-8, Warszawa.
• - 1932. Przebieg i charakter granicy między jurą i kredą na północno-wschodnim zboczu Łysogór. - Spraw. P. Inst. Geol., 8, 169-208, Warszawa.
• - 1934. Objaśnienia arkusza Opatów. 7. Mapa Geologiczna Polski 1:100 000. 26-50, Warszawa.
• SCHLOSSER, M. 1882. Die Fauna des Kelheimer Diceras-Kalkes. - Palaeontographica, 28, 41-110, Cassel.
• SCHWARZBACH, M. 1961. Das Klima der Vorzeit. 2, 19-1-204, Stuttgart.
• SENESSE, P. 1954. Evolution de quelques formes de la famille des Rudistes. - Bull. Mens. Soc. Linn., 23, 5, Lyon.
• SENKOWICZ, E. 1959. Jura i kreda między Jędrzejowem a rzeką Nidą. - Biul. Inst. Geol., 159, 107-148, Warszawa.
• SIEMIRADZKI, J. 1893. Der obere Jura in Polen und seine Fauna. - Ztschr. Deutsch. Geol. Ges., 45, 103-144, Berlin.
• - 1922. Geologia Ziem Polskich, formacje starsze do jurajskich włącznie. 323-512, Lwów.
• ŠMALGAUZEN, I. I. 1946. Faktory evolucii (teorija stabilizirujuščego otbora). 255-256, Moskva-Leningrad.
• ŚWIDZIŃSKI, H. 1931. Utwory jurajskie między Małogoszczą a Czarną Nidą. - Spraw. P. Inst. Geol., 4, 793-849, Warszawa.
• - 1932. Fałd Skórkowski. - Ibidem, 7, 292-299.
• - 1935. Szkic geologiczny okolic Przedborza nad Pilicą. - Ibidem, 8, 1-25.
• - 1962. Kilka przekrojów przez górną jurę południowo-zachodniego zbocza Gór Świętokrzyskich. - Przegl. Geol., 9, 441-448, Warszawa.
• THURMANN, J. 1852. Sur les trois Diceras nouvelles des terrains Portlandien et Corallien du Jura Bernois. - Mitt. Naturf. Ges. Bern, 1, 260-277, Bern.
• - & ETALLON, A. 1864. Lethea Bruntrutana ou Études paléontologiques et stratigraphiques sur le Jura Bernois et en particulier les environs de Porrentruy. - Mém. Soc. Sci. Nat., 20, 357-510, Paris.
• TOUCAS, A. 1904. Etudes sur la classification et l’évolution des Hippurites. - Mém. Soc. Géol. France, 12, 65-124, Paris.
• - 1907. Etudes sur la classification et l’évolution des Radiolitides. - Ibidem, 36, 5-132.
• TURNAU-MORAWSKA, M. 1954. Petrografia skał osadowych. 9-440, Warszawa.
• VAŠÍČEK, M. 1953. Změny vzájemného poměru levotočivych a pravotočivych jedincú foraminifery Globorotalia scitula (Brady) a jejich využiti ve stratigrafii.- Sborn. Ústr. Úst. Geol., 20, 345-378, Praha.
• WÓJCIK, K. 1914. Jura Kruhela Wielkiego pod Przemyślem. - Rozpr. Akad. Umiej., 2, 84-159, Kraków.
• WOODWARD, S. P. 1855. On the structure and affinities of the Hippuritidae. - Quart. J. Geol. Soc., 11, 38-42, London.
• YIN (TSAN-HSUN). 1931. Etude de la faune du Tithonique Coralligène du Gard et de l’Hérault. - Trav. Lab. Géol. Fase. Sci., 17, 14, 3-200, Lyon.
• ZEUSCHNER, L. 1868. Uber das Vorkommen von Diceras arietina in Korzecko bei Chenciny. - Ztschr. Deutsch. Geol. Ges., 20, 576-580, Berlin.
• - 1869. Die Gruppen und Abteilungen des polnischen Jura. - Ibidem, 21, 771-794.
• ZIEGLER, B. 1965. Boreale Einflüsse im Oberjura Westeuropas. - Geol. Rundsch. Int. Ztschr. Geol., 54, 1, 250-261, Stuttgart.