Sowy (Strigiformes) naszych miast - stan wiedzy, perspektywy badań i ochrony w kontekście rosnącej antropopresji

• Autorzy: Wiacek J.

Warianty tytułu

EN

Owls (Strigiformes) in Polish cities - the state of knowledge, research and conservation perspectives in the context of growing human impact

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Rozwój cywilizacji człowieka prowadzi stopniowo do niszczenia i przekształcania siedlisk przyrodniczych. Wraz z nasilaniem się tego procesu wiele gatunków zwierząt wycofało się z otoczenia człowieka, a inne adaptowały się do zmienionych lub całkowicie „sztucznych" warunków. Aspekt miasta jako środowiska życia fauny jest w wymiarze procesu ewolucji zjawiskiem bardzo „młodym". Specyficzna biologia sów związana z nocną aktywnością sprawia, że są one na terenie miast nieco słabiej poznane niż inne gatunki ptaków. Według dostępnych źródeł początki gnieżdżenia się sów w miastach na ziemiach polskich sięgają średniowiecza. Większość danych z XIX wieku pochodzi ze Śląska oraz terenów zaboru rosyjskiego. Publikacje wydane po II wojnie światowej są liczniejsze i dotyczą głównie większych miast w Polsce. Znaczną część literatury stanowią opracowania atlasowe miast. Dotychczasowe badania nad sowami w miastach koncentrowały się głównie na opracowaniach faunistycznych i analizie składu pokarmu. Znakomita część opublikowanych prac dotyczy wybiórczości pokarmowej i różnych czynników (temperatura, opady, pokrywa śniegowa, występowanie w centrum miasta lub na obrzeżach), które modyfikują aktywność łowiecką i w efekcie dietę tych ptaków. Inne zagadnienia są potraktowane marginalnie lub nigdy nie były przedmiotem badań w miastach. Dotyczy to przede wszystkim sukcesu lęgowego, wielkości i charakterystyki zajmowanego terytorium, jego zmian w trakcie całego sezonu, dyspersji polęgowej, fenologii, badań toksykologicznych, pasożytów, wpływu hałasu, zanieczyszczeń oraz różnorakich odmienności etologicznych populacji sów żyjących w miastach. Innym, bardzo ważnym zagadnieniem jest czynna ochrona gatunków sów występujących w miastach, takich jak: płomykówka Tyto alba, pójdźka Athene noctua, puszczyk Strix aluco czy uszatka Asio otus. Dalsze badania pozwolą na lepsze poznanie wymagań i zagrożeń miejskich populacji sów oraz pozwolą zoptymalizować praktyczne formy ich ochrony.

EN

The development of human civilization gradually leads to the destruction and conversion of flora and fauna habitats. With the escalation of this process, many species have withdrawn from the human environment but others have adapted to converted or completely artificial conditions. The aspect of cities as an environment for fauna is a "young" phenomenon in terms of evolution. Owls as birds with specific biology associated with nocturnal activity are less investigated compared to other species of birds. According to available sources, the origin of owls nesting in the Polish cities date back to the Middle Ages. Most of the data from the nineteenth century came from Silesia and areas invaded by Russia. More papers were published after World War II and they concern mostly larger cities in Poland. A significant part of the literature is represented by atlases of cities and towns. The previous research on owls in the cities focused mainly on the fauna and food composition. The majority of published works concerns food selectivity and various factors such as temperature, precipitation, snow cover, occurrence in city centres or on their outskirts, which affect the preying activity and consequently the diet of these birds. Other issues are neglected or have never been studied in the cities. This applies in particular to breeding success, the size and characteristics of the occupied territory, its changes during the season, the post-breeding dispersal, phenology, toxicological studies, parasites, the effect of noise, pollution and ethological differences of the population of owls living in cities. Another very important issue is active protection of species in cities such as the barn owl Tyto alba, little owl Athene noctua, tawny owl Strix aluco and long-eared owl Asio otus. Further research will allow a better understanding of the requirements and risks to urban populations of owls and will optimize the practical forms of their protection.

Słowa kluczowe

PL

ptaki; sowy; plomykowka; Tyto alba; pojdzka; Athene noctua; puszczyk; Strix aluco; uszatka; Asio otus; synantropizacja zwierzat; miasta; stan wiedzy; badania faunistyczne; ochrona zwierzat; perspektywy

• Wydawca: -
• Czasopismo: Chrońmy Przyrodę Ojczystą
• Rocznik: 2015
• Tom: 71
• Numer: 1
• Opis fizyczny: s.17-27, fot.,bibliogr.

Twórcy

autor

Wiacek J.

• Zakład Ochrony Przyrody, Instytut Biologii i Biochemii, Uniwersytet M.Curie-Skłodowskiej w Lublinie, pl.M.Curie-Skłodowskiej 5, 20-031 Lublin

Bibliografia

• Baer W. 1898. Zur Ornis der preussischen Oberlausitz. Abhandlungen und berichte Naturforshende gesellschaft zu Görlitz 22: 1-112.
• Banaszak J. 1998. Z badań nad fauną i ekologią miast. W: Barczak Т., Indykiewicz P. (red.). Fauna miast - Urban fauna. Wydawnictwo ATR, Bydgoszcz: 21-25.
• Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. 2000. Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
• Bereszyński A. 1985. Występowanie sów Strigifiormes w Poznaniu. Ornitologia Stosowanal2: 3-18.
• Betleja J., Cempulik P., Chrul Z., Grochowski Т., Ostański M., Schneider G., Szlama D. 2007. Atlas ptaków lęgowych Gliwic, rozmieszczenie i liczebność w latach 1988-1990. Roczniki Muzeum Górnośląskiego (Przyroda) 17.
• Biaduń W. 1994. Breeding awifauna of the parks and cemeteries of Lublin. Acta Ornithologica 29:1-13.
• Biaduń W. 2004. Ptaki Lublina. Akademia Medyczna, Lublin.
• Bocheński Z., Bocheński Z., M., Tomek T. 2012. A history of Polish Birds. Institute of Systematics and Evolution of Animals, PAS, Kraków.
• Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., Tabor J., Wilniewczyc P. 2005. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Kielce-Poznań.
• Cygański M. 1584. Myślistwo ptaszę, w którym się opisuie sposób dostawania wszelakiego Ptaka. К temu przydatne iest opisanie narodow ptaszych, у iakiego który pióra. Drukarnia Jakuba Siebeneychera, Kraków [reprint 1979, Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa].
• Czyż S. 2007. Atlas ptaków lęgowych Częstochowy 2003-2007. Wydawnictwo S. Czyż, Częstochowa.
• Draus В., Rubacha S. 2005. Płomykówka Tyto alba. W: Mikusek R. (red.). Metody badań i ochrony sów. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Kraków: 78-86.
• Drescher E. 1927. Ornithologische Mitteilungen aus Schlesien. Berichte des Vereins schlesischer Ornithologen 13: 132-137.
• Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk Т., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska. Uniwersytet Wrocławski, Zakład Ekologii Ptaków, Wrocław.
• Dzieduszycki W. 1880. Ptaki. Muzeum Dzieduszyckich we Lwowie, Lwów.
• Frączek Т., Szewczyk P. 2000. Występowanie sów Strigiformes w Kraśniku. IV Przegląd działalności Kół Naukowych Przyrodników, Słupsk: 95-98.
• Goszczyński J., Jabłoński P., Lesiński G., Romanowski J. 1993. Zmienność składu pokarmu puszczyka w gradiencie urbanizacji. Acta Ornithologica 27 (2): 113-123.
• Górski W. 1982. Ptaki lęgowe Słupska i obszarów podmiejskich. Acta Zoologica Cracoviensia 26: 31-93.
• Gramsz В., Kościów R., Żegliński G. 2005. Puszczyk Strix aluco. W: Mikusek R. (red.). Metody badań i ochrony sów. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Kraków: 114-124.
• Gryz J., Krauze-Gryz D. 2013. Występowanie puszczyka Strix aluco na terenie Warszawy w latach 2005-2010. Ornis Polonica 54: 212-217.
• Grzędzicka E. 2009. Wpływ czynników środowiskowych na zimowanie uszatki Asio otus. W: Wiącek J., Polak M., Kucharczyk M., Grzywaczewski G., Jerzak L. Ptaki - Środowisko - Zagrożenia - Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin: 141-154.
• Grzywaczewski G. 2006. Organizacja przestrzenna terytorium pójdźki Athene noctua. Katedra Zoologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Lublin (rozprawa doktorska).
• Grzywaczewski G. 2006a. Stan populacji pójdźki Athene noctua w Polsce. Notatki Ornitologiczne 47: 147-158.
• Grzywaczewski G., Szczepaniak P., 2007. Sowy Polski. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Kraków.
• Jabłoński P. 1991. Rozmieszczenie puszczyka Strix aluco w Warszawie. Acta Ornithologica 26 (1): 31-38.
• Jagiełko J., Linert H. 2010. Ptaki Cieszyna. Urząd Miejski. Urząd Ochrony Środowiska i Rolnictwa, Cieszyn.
• Janiszewski Т., Wojciechowski Z., Włodarczyk R., Markowski J. 2004. Atlas lęgowej awifauny Łodzi w latach 1994-2002. W: Indykiewicz P., BarczakT. (red.). Fauna miast Europy Środkowej. Wydawnictwo Logo, Bydgoszcz.
• Jermaczek D., Jermaczek A., Filipczak K. 1990. Ptaki lęgowe miasta Świebodzina w latach 1988-1989. Lubuski Przegląd Przyrodniczy 1: 3-33.
• Jermaczek A., Czwałga Т., Jermaczek D., Nowak A., Stańko R., Schneider G., Zegliński G. 1992. Ptaki lęgowe miasta Gorzowa w roku 1989. Lubuski Przegląd Przyrodniczy 3: 41-69.
• Jermaczek A., Czwałga Т., Jermaczek D., Krzyśków Т., Rudawski W., Stańko R. 1995. Ptaki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin.
• Kitowski I. 1992. Występowanie i przyczyny spadku liczebności płomykówki Tyto alba w obiektach sakralnych na Roztoczu i obszarach przyległych. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 48 (3): 104-107.
• Kollibay P. 1906. Die Vögel der Preussischen Provinz Schlesien. Breslau.
• König С., Weick F. 2010. Owls of the World. A&C Black Publishers Ltd., London.
• Kunysz P. 1989. Puszczyk uralski Strix uralensis w parku w Przemyślu. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 45 (3): 83-85.
• Kunysz P. 1993. Występowanie puszczyka Strix aluco w Przemyślu. Badania ornitologiczne Ziemi Przemyskiej 1: 122-127.
• Kuźniak S. 1996. Atlas ptaków lęgowych Leszna wiatach 1990-1993. Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Poznań.
• Lindner M. 2014. Uhubruten an Bauwerken und in Urbanen Raeumen. Falke 61: 21-25.
• Luniak M. 1998. Sokoły w Warszawie - sokół wędrowny i pustułka. Wydawnictwo Muzeum i Instytutu Zoologii PAN, Warszawa.
• Luniak M. 2013. Kartograficzne atlasy awifauny miast w Europie - przegląd badań. Ornis Polonica 54: 40-49.
• Luniak M., Kalbarczyk W., Pawłowski W. 1964. Ptaki Warszawy. Acta Ornithologica 8:175-285.
• Luniak M., Kozłowski P., Nowicki W., Plit J. 2001. Ptaki Warszawy 1962-2000. Atlas Warszawy 8.
• Grzywaczewski G., Kitowski I. 2000. Występowanie sów Strigiformes na obszarze Chełma. W: Łętowski J. (red.). Walory przyrodnicze Chełmskiego Parku Krajobrazowego i jego najbliższych okolic. Wydawnictwo UMCS, Lublin.
• Grzywaczewski G., Szczepaniak P., 2007. Sowy Polski. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Kraków.
• Jabłoński P. 1991. Rozmieszczenie puszczyka Strix alu-co w Warszawie. Acta Ornithologica 26 (1): 31-38.
• Jagiełko J., Linert H. 2010. Ptaki Cieszyna. Urząd Miejski. Urząd Ochrony Środowiska i Rolnictwa, Cieszyn.
• Janiszewski Т., Wojciechowski Z., Włodarczyk R„ Markowski J. 2004. Atlas lęgowej awifauny Łodzi w latach 1994-2002. W: Indykiewicz P., BarczakT. (red.). Fauna miast Europy Środkowej. Wydawnictwo Logo, Bydgoszcz.
• Jermaczek D„ Jermaczek A., Filipczak K. 1990. Ptaki lęgowe miasta Świebodzina w latach 1988-1989. Lubuski Przegląd Przyrodniczy 1: 3-33.
• Jermaczek A., Czwałga Т., Jermaczek D., Nowak A., Stańko R., Schneider G., Zegliński G. 1992. Ptaki lęgowe miasta Gorzowa w roku 1989. Lubuski Przegląd Przyrodniczy 3: 41-69.
• Jermaczek A., Czwałga Т., Jermaczek D., Krzyśków Т., Rudawski W., Stańko R. 1995. Ptaki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin.
• Kitowski I. 1992. Występowanie i przyczyny spadku liczebności płomykówki Tyto alba w obiektach sakralnych na Roztoczu i obszarach przyległych. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 48 (3): 104-107.
• Kollibay P. 1906. Die Vögel der Preussischen Provinz Schlesien. Breslau.
• König С., Weick F. 2010. Owls of the World. A&C Black Publishers Ltd., London.
• Kunysz P. 1989. Puszczyk uralski Strix uralensis w parku w Przemyślu. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 45 (3): 83-85.
• Kunysz P. 1993. Występowanie puszczyka Strix aluco w Przemyślu. Badania ornitologiczne Ziemi Przemyskiej 1: 122-127.
• Kuźniak S. 1996. Atlas ptaków lęgowych Leszna wiatach 1990-1993. Wydawnictwo Naukowe Bogucki, Poznań.
• Lindner M. 2014. Uhubruten an Bauwerken und in Urbanen Raeumen. Falke 61: 21-25.
• Luniak M. 1998. Sokoły w Warszawie - sokół wędrowny i pustułka. Wydawnictwo Muzeum i Instytutu Zoologii PAN, Warszawa.
• Luniak M. 2013. Kartograficzne atlasy awifauny miast w Europie - przegląd badań. Ornis Polonica 54: 40-49.
• Luniak M., Kalbarczyk W., Pawłowski W. 1964. Ptaki Warszawy. Acta Ornithologica 8:175-285.
• Luniak M., Kozłowski P., Nowicki W., Plit J. 2001. Ptaki Warszawy 1962-2000. Atlas Warszawy 8
• Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa.
• Mebs Т., Scherzinger W. 2000. Die Eulen Europas. Biologie, Kennzeichen, Bestände. Kosmos Verlag, Stuttgart.
• Mikusek R. 2005. Metody badań i ochrony sów. Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Kraków.
• Montier D.J. 1977. Atlas of breeding birds of the London area. BT Batsford Limited, London.
• Nowakowski J., Dulisz В., Lewandowski К. 2009. Ptaki Olsztyna. Eiset, Olsztyn.
• Okulewicz J. 1971. Ptaki miasta Olsztyna i okolic. Acta Ornithologica 13:127-171.
• Pax F. 1925. Wirbeltierfauna von Schlesien. Berlin.
• Profus P., Głowaciński Z., Marczakowski P., Krogulec J. 1992. Awifauna województwa zamojskiego. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej 20: 113-209.
• Ptaszyk J. 2003. Ptaki Poznania - stan jakościowy i ilościowy oraz jego zmiany wiatach 1980-2000. Wydawnictwo Naukowe UAM, ser. Zoologia 26, Poznań.
• Sitkiewicz J., Anderwald D. 2010. Wpływ trudnych warunków zimowych 2010 roku na śmiertelność sów. Studia i materiały CEPL w Rogowie 2 (25): 349-357.
• Stachyra P., Kobylas Т., Boruchalski D„ Mazurek P. 2005. Sowy Strigiformes Zamościa. Materiały VIII Ogólnopolskiego Przeglądu Działalności Kół Naukowych Przyrodników, Gdańsk: 68-73.
• Stój M., Dyczkowski J. 2002. Ptaki Jasła, liczebność, rozmieszczenie i ochrona. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
• Strawiński S. 1963. Ptaki Torunia. Acta Ornithologica 7: 115-156.
• Sumiński 1922. Fauna Warszawy. Ziemia 7: 328-335.
• Szarski K.W. 1955. Ptaki Wrocławia w latach 1946--1952. Acta Ornithologica 5: 1-50.
• Taczanowski W. 1882. Ptaki krajowe. Tom 1-2. Akademia Umiejętności, Kraków.
• Tischler F. 1941. Die Vögel Ostpreussens und seiner Nachbargebite. I—II. Königsberg/Berlin.
• Tomiałojć L. 1970. Badania ilościowe nad synantropijną fauną Legnicy. Acta Ornithologica 12: 293-392.
• Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Ptaki Polski, rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTTP „pro Natura", Wrocław.
• Tryjanowski P., Kuźniak S., Kujawa K., Jerzak L. 2009. Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.
• Turzańska К., Turowicz P. 2014. Liczebność i rozmieszczenie sów Wrocławia w latach 1995-2012. Ornis Polonica 55: 173-180.
• Waga A. 1842. In 'Myślistwo ptaszę, dzieło z XVI, wieku, obejmujące wykład wszystkiego co wówczas do ptasznictwa w Polszczę należało, a obok tego wymieniające rodzaje i gatunki ptaków krajowych. Teraz na nowo przedrukowane z dodaniem przedmowy, objaśnień i przypisów Antoniego Wagi' (M. Cygański). Drukarnia m. Chmielewskiego, Warszawa.
• Walasz K., Mielczarek P. 1992. Atlas ptaków lęgowych Małopolski 1985-1991. Biologica Silesiae, Wrocław.
• Waluszewska-Bubień A. 1985. Ptaki średniowiecznej fauny Śląska w świetle badań archeozoologicznych. W: Wyrost P. (red.). Dawana fauna Śląska w świetle badań archeozoologicznych. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Prace Komisji Archeologicznej PAN, oddział we Wrocławiu, Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: 33-58.
• Wiącek J. 2012. Zmiany w składzie pokarmu uszatki Asio otus zimującej w Lublinie w latach 2007--2011. Materiały z Międzynarodowej Konferencji „Wykłady z zoologii" (Zoologiczeskije cztienia). Państwowy Uniwersytet w Grodnie, Białoruś 2-4 marzec 2012.
• Wiącek J., Krawczyk R., Polak M. 2011. Wpływ warunków pogodowych w okresie zimowym na skład pokarmu uszatki Asio otus w Lesie Dąbrowa pod Lublinem. Studia i Materiały CEPL w Rogowie 2 (27): 114-119.
• Wiącek J., Niedźwiedź M., Kowalczuk S., Piskorski M. 2009. Skład pokarmu puszczyka Strix aluco na wybranych stanowiskach Lubelszczyzny. W: Wiącek J., Polak M., Kucharczyk M„ Grzywaczewski G., Jerzak L. Ptaki - Środowisko - Zagrożenia - Ochrona. Wybrane aspekty ekologii ptaków. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin: 115-124.
• Wiącek J., Polak M., Grzywaczewski G. 2010. The role of forest age, habitat quality, food resources and weather conditions for the Tawny Owl Strix aluco populations - case study from Eastern Poland. Polish Journal of Environmental Studies 19 (5): 1039-1043.
• Wiącek J., Polak M., Niedźwiedź M., Kowalczuk S. 2008. Zimowy skład pokarmu uszatki Asio otus w Lublinie. W: Indykiewicz P., Jerzak L., Barczak T. (red.). Fauna miast. Ochronić różnorodność biotyczną w miastach. SAR „Pomorze", Bydgoszcz.
• Wodzicki K. 1850. Systematyczny spis ptaków uważanych w dawnej Ziemi Krakowskiej. Warszawa.
• Żmihorski M. 2005. Pokarm uszatki Asio otus w krajobrazie rolniczym i leśnym. Notatki Ornitologiczne 46: 121-126.