Układ zagrody holenderskiej na przykładzie środkowego Mazowsza

• Autorzy: Zaras-Januszkiewicz E.M. , Fornal-Pieniak B. , Zarska B.

Warianty tytułu

EN

The Dutch homestead order on example of central Mazovia

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Ważnymi elementami współczesnego krajobrazu kulturowego środkowej części Mazowsza, określanej w historycznym ujęciu jako ziemia warszawska, są pozostałości po osadnictwie holenderskim. Na szczególną uwagę zasługuję liniowy sposób rozmieszczenia domów mieszkalnych i zabudowań gospodarczych, a także ogrodów przydomowych w obrębie pojedynczej zagrody oraz dróg łączących poszczególne obejścia. Zarówno zabudowania, jak i drogi łączące obejścia sąsiadujących ze sobą gospodarzy lokalizowano na wyniesieniach terenu – naturalnych lub częściej sztucznych (zwanych terpami i trytfami). W strefie wejściowej zagrody znajdował się najczęściej ogród przydomowy i sad, za którym wznosił się z reguły jeden obszerny dom z liniowo uszeregowanymi pomieszczeniami mieszkalnymi, następnie spichlerzem i na końcu pomieszczeniami dla zwierząt (dom typu langhoff). Do dziś struktury te są dobrze widoczne w przypadku osad zakładanych rzędowo w pobliżu rzek. Innym elementem typowym dla osadnictwa holenderskiego było stosowanie nasadzeń z drzew jako elementów przeciwdziałających zniszczeniom powodziowym. W przypadku Mazowsza do dziś bardzo dobrze widoczne są rzędowe nasadzenia ogławianych wierzb (Salix alba i Salix fragilis), rzadziej topól (Populus alba). Nasadzenia te towarzyszyły drogom, miedzom, rowom odwadniającym. Wiele z tych elementów i struktur przetrwało do dziś jedynie w szczątkowej postaci.

EN

Important elements of the contemporary cultural landscape of central part of Mazovia, especially its central and northern parts are remains of Dutch settlements, and in particular rural systems and remains of Dutch farms. Those farms were organized differently than in a typical farmstead Mazovia. Locating of farm buildings and roads connecting the various farms on upland terrain – natural or artificial frequently (called trep and trytfa) deserve on special attention. Those structure which were connected with colonies localized near the rivers are clearly visible even today. The langloff houses are very interesting and valuable. Those house combined several functions and that’s why were very magnificent and pointed out. A typical feature for Dutch farm was also the order of the gardens: orchard, vegetable gardens and ornamental gardens. Another element typical of Mennonite settlement was the use of trees as part of anti-flood damage. The rows of head-off willows (Salix alba and S. fragilis), sometimes poplars (Populus alba) are still well visible in all Mazovia. These plantings were accompanied by roads, bounds, drainage ditch. The fascines hurdles were very often used between individual trees in this row. These elements are still visible. However, as a result of uncontrolled spatial planning and garden fashions these elements are exposed to destruction. Dutch heritage is still very importaint in structures of Mazovian cultural landscape and that is why each element of this heritage deserves attention and protection.

Słowa kluczowe

PL

Mazowsze; krajobraz kulturowy; dziedzictwo kulturowe; osadnictwo olenderskie; osadnictwo wiejskie; zagrody wiejskie; uklad przestrzenny; historia

EN

Mazovia region; cultural landscape; cultural heritage; Dutch colonization; rural settlement; homestead; spatial arrangement; history

• Wydawca: -
• Czasopismo: Acta Scientiarum Polonorum. Formatio Circumiectus
• Rocznik: 2014
• Tom: 13
• Numer: 1
• Opis fizyczny: s.97-109,tab.,bibliogr.

Twórcy

autor

Zaras-Januszkiewicz E.M.

• Katedra Ochrony Środowiska, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, ul.Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa

autor

Fornal-Pieniak B.

• Katedra Ochrony Środowiska, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, ul.Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa

autor

Zarska B.

• Katedra Ochrony Środowiska, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, ul.Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa

Bibliografia

• Artnet, 2014. Pieter de Neyn - PastAuction Results. Artnet Worldwide Corporation, http://www. artnet.com/artists/pieter+de-neyn/past-auction-results.
• Baranowski I.T., 1915. Wsie holenderskie na ziemiach polskich. Przegl. Hist. 19(1), 64-82.
• Berger J., 1979. Zdziejów Saskiej Kępy. Rocznik Warszawski 15, 321-358.
• Effenberg G., b.d. Mennonici w Krainie Kanału Elbląskiego i na Żuławach, http://www.powiat. elblag.pl/index.php?pod_menu=668 (dostęp 10.01.2013)
• Faryna-Paszkiewicz H., 1989. Saska Kępa 1918-1939. Architektura i urbanistyka. Studia z Historii Sztuki 43. Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wrocław.
• Górak J., 1971.Holenderskie domy nad Bugiem. Pol. Sztuka Lud. 1,29-39.
• Herbert Z., 1993. Martwa natura z wędzidłem. Wydawnictwo Dolnośląskie Wrocław.
• Stare Odmiany, b.d. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły, http://stareodmiany.pl/.
• Kaczmarczyk Z., 1998. Holenderscy osadnicy w XVII-wiecznej Warszawie. [W:] Etniczne i społeczno-kulturowe zróżnicowanie miasta (XVII-XX w.). Red. A. Stawarz. PWN Warszawa.
• Katalog zabytków budownictwa holenderskiego w Polsce, 2009, www.holland.org.pl (dostęp 21.03.2012).
• Kersten H., 1971. Warszawa kazimierzowska 1648-1668: miasto - ludzie - polityka. PIW Warszawa
• Łepkowski E., 1900. Słomczyn. Ogrodnik Polski 22: 690-691, www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccon- tent?id=184085&from=FBC (dostępzl0.09.2012).
• Mężyński K, 1961/1962,Omennonitach w Polsce. RocznikGdański20/21, 185-255.
• Pieter de Neyn, Dune Landscape with Travelers on a Path and Peasants Resting near Farms, http:// www.safran-arts.com/42day/art/art4mar/16neyn/durest.jpg.
• Pieter de Neyn, Het beleg van 's-Hertogenbosch door Frederik Hendrik, http://upload.wikime- dia.org/wikipedia/commons/4/4f/Het_beleg_van_%27s-Hertogenbosch_door_Frederik_ Hendrik%2C_1629_%28Pieter_de_Neyn%2C_1639%29.jpg
• Rusiński W., 1939. Osady tzw. „olędrów" w dawnym woj. poznańskim. Uniwersytet Poznański Poznań.
• Schumacher В., 1903. Niederlandische Ansiedlungen im Herzogtum Prassen. Duncker & Humbolt Leipzig.
• Szafran P., 1981. Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecznych. Wydawnictwo Morskie Gdańsk
• Szałygin J., 2004. Katalog zabytków osadnictwa holenderskiego w Polsce. Wyd. DIG Warszawa
• Szczepański В., 1973. Osadnictwo olęderskie w dobrach szlacheckich pow. konińskiego w XVIII w. Rocznik Wielkopolski Wschodniej 1, 43-61.
• Szper F., 1913. Nederlandische Nederzettingen in Westpruisen gedurende den Poolschen. Tijd Enkhuizen
• Wejnert A., 1854. Opis historyczny trzech kęp na Wiśle pod Warszawą. Starożytności Warszawy 3.
• Woźniak A., 1987. Kultura mazowieckiej wsi pańszczyźnianej XVIII i początku XIX wieku: wybrane zagadnienia. Wyd. Zakład Ossolińskich. Wrocław
• Ziółkowska M., 1988. Gawędy o drzewach. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Warszawa.