EN
In the Białowieża National Bark, NE Boland, the Blackbird populates the whole extensive forest as a forest-interior species. The following mean densities were recorded in primaeval stands: 2.5 pairs/10 ha in riparian ash-alder, 2.2 in oak-lime-hornbeam and 0.7 p/10 ha in conifer-dominated stands. An approximate territory size was 1.1 -4.3 ha, usually 22-2.7 ha, which is 11 -43 times smaller of that found in Oxford Botanical Garden and some С-European urban parks. The density along the forest edge was slightly higher in some years only. In primaeval stands the species nests in trees, often in tree-holes, on average 5.3 (0.3-24) m above the ground. Nests placed above 7.5 m were twice more successful than the lower ones. The Blackbird's nesting in low bushes appears to be a feature reinforced under anthropogenic conditions, like its preference for the forest edge or its foraging in the open. It is argued that the Blackbird was primarily a species of old high-stemmed lowland and submontane forest.
PL
Ekstensywne obserwacje nad występowaniem i ekologią kosów leśnych zamieszkujących niezaburzone drzewostany Białowieskiego Parku Narodowego (dalej BPN) prowadzono przez 17 lat na stałych powierzchniach próbnych przy okazji liczenia ptaków dla celów monitoringu. Równolegle, w latach 1986-89, częściowo w 1990, przeprowadzono znacznie bardziej szczegółowe badania ekologii tego gatunku na dwóch powierzchniach próbnych - łęgowej (K) i grądowej W (i tylko w 1986 także na pow. C), szczegółowiej scharakteryzowanych wcześniej (Tomiałojć, Wesołowski i Walankiewicz 1984). Niniejsza praca omawia sposób występowania gatunku w BPN tak w przestrzeni, jak i w czasie. Standardowa ocena liczebności kosów została przy tem sprawdzona (Tomiałojć i Lontkowski 1989) poprzez skonfrontowanie standardowych wyników liczenia metodą kartograficzną ze znacznie bardziej szczegółowymi danymi wywiedzionymi z większej liczby kontroli (20-30 w sezonie), wykrycia większości gniazd oraz kolorowego obrączkowania części osobników. Stwierdzono, iż kosy zamieszkują cały obszar Puszczy włącznie z wnętrzom zwartych wysokich drzewostanów, w strefie brzegu lasu wykazując (nie corocznie) tylko nieco podwyższoną liczebność. Gęstość populacji lęgowej wynosiła w lesie łęgowym średnio 2,5 p/10 ha, w grądowym 2,2, a w borach 0,7 p/10 ha (tab. 1). Rzeczywistą liczbę terytoriów, a nie uzyskaną standardową metodą kartograficzną, zawiera tab. 2. Wyliczona z tych dokładnych obserwacji przybliżona wielkość terytoriów w drzewostanach o przewadze drzew liściastych zwykle wynosiła 2,2-2,7 ha, skrajnie 1,1-4.3 ha. Były więc one 11-43 razy większe niż w niektórych parkach miast europejskich. Liczebność kosów w ciągu 17 lat wahała się w granicach 97-137% w stosunku do stanu w r. 1977 uznanego za 100% (ryc. 1). Przy tym ujawniła się dodatnia korelacja liczebności kosów z obfitością gąsienic Geometridae i Tortricidae w roku poprzedzającym, a także, choć z wyjątkami, z ostrością poprzedzających zim. Nie zauważono trendu wyrastającego w liczebności tej populacji. Rozmieszczenie terytoriów kosa wewnątrz pierwotnych drzewostanów BPN nie wykazywało wyraźnej zależności od dostrzegalnych w terenie różnic w strukturze środowiska (np. rozległe wyłomy) lub wilgotności podłoża, choć rozmieszczenie gniazd to sugerowało: większość gniazd została znaleziona w miejscach, które przez cztery lub przynajmniej trzy lata wchodziły w obręb terytoriów tego gatunku, a więc, preferowanych. Sugeruje to, że preferencja dotyczy miejsc ukrywania gniazd, a nie miejsc żerowania. W starych drzewostanach BPN kos gnieździ się wysoko nad ziemią (tab. 6) - średnio 5,3 m (0,3-24 m), głównie na drzewach liściastych (tab. 3). Wraz z upływem sezonu gniazda są umieszczane coraz wyżej (tab. 7), co sugeruje że wcześnie wiosną wyższe pietra lasu zapewniają słabą osłonę. Stosunkowo wysokie gnieżdżenie się wynika w BPN z niedorozwoju warstwy krzewów i podrostu spowodowanego niedostatkiem światła oraz silną presją dużych ssaków kopytnych. Prawie 20% gniazd kosa w legach i 50% w grądach bywa zakładanych w dziuplach i póldziuplach (lab. 4), a znaczna cześć także na kikutach martwych drzew i wykrotach (ryc. 2). Tylko 0,7-1,5% gniazd bywa w krzewach lub koronach powalonych drzew (tab. 4). Zatem aż 62-70% gniazd kosa w pierwotnych drzewostanach bywa zakładanych na strukturach niemal zupełnie nie występujących w odmłodzonych przez gospodarkę lasach użytkowych. Nie stwierdzono wyraźnej preferencji stron świata w umieszczeniu gniazd, choć w okresie pierwszego lęgu jakby zaznaczała sie słaba przewaga lokalizacji od północnej strony drzewa (tab. 5). Gniazda otwarte niemal zawsze są w głębokim cieniu, tym bardziej że w wysokopiennym lesie promienie słoneczne tylko bardzo krótko w godzinach południowych mogą penetrować niskie pietra. Gniazda zakładane w krzewach i leżących drzewach oraz te w dziuplach ponoszą nieco niższe straty z powodu drapieżnictwa niż pozostałe (tab.8). Stwierdzono statystycznie istotną różnice pomiędzy nasileniem strat lęgowych wśród gniazd zakładanych na różnych wysokościach: lęgi powyżej 7,7 m nad ziemią ponosiły dwukrotnie niższe straty niż gniazda niskie (tab. 9, ryc. 3). Jest to rezultat odwrotny od uzyskiwanego w lasach zagospodarowanych, a wynika z przeciwstawności strukturalnej tych dwóch typów lasu: lasy zagospodarowane mają silniej rozwinięte dolne warstwy lasu a niedorozwinięte (z powodu młodego wieku) warstwy wyższe, gdy w lesie pierwotnym jest odwrotnie. Mimo wyższych strat większość gniazd była jednak lokowana dość nisko (ryc. 4), co świadczy że jakiś inny czynnik musi przeciwdziałać wysokiemu gniazdowaniu. Przypuszcza sie, że są nim koszty energetyczne wzlatywania z powierzchni ziemi do wysokich gniazd, a wczesną wiosną dodatkowo także nadmierna ich widoczność. Wychodząc z faktów stwierdzonych w BPN wyprowadza sie wnioski co do sposobu rozmieszczenia i gniazdowania tego gatunku w czasach dawnych. Argumentuje sie, że kos pierwotnie był mieszkańcem wnętrza niżowych i podgórskich dojrzałych lasów, zwłaszcza wilgotnych, bez wyraźnej preferencji obrzeży leśnych kompleksów. Nie mógł on być związany z formacjami krzewiastymi, gdyż te zwykle były ograniczone w swym występowaniu przez presje dużych ssaków kopytnych. Przedstawiono argumenty paleontologiczne, historyczne i ekologiczne przemawiające przeciw hipotezie (Stephan 1985), iż kos wyewoluował jako gatunek drozda zasiedlającego lasy górskie i dopiero wtórnie rozprzestrzeniającego sie na niziny.