Program ekorozwoju gminy Dzierzgon

• Autorzy: Ilnicki P
• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Z inicjatywy Wojewody Elbląskiego Komitet Badań Naukowych spowodował zrealizowanie przykładowego programu ekorozwoju gminy. Stanowi on realizację zaleceń Agendy-21 uchwalonej na "Szczycie Ziemi" w Rio de Janeiro w 1992 roku. Program opracowano dla bardzo aktywnej w zakresie ochrony środowiska gminy i miasta Dzierzgoń (12 903 ha). Gmina (Rys. 1) obejmuje fragment Żuław Wiślanych (1590 ha) oraz pagórkowatą część Pojezierza Iławskiego. Oś hydrograficzna stanowi rzeka Dzierzgoń (427 km2). Ponadto występują niewielkie cieki oraz dwa małe jeziora. Obok żyznych mad żuławskich i gleb murszowo-torfowych w dolinie Dzierzgoni, na wysoczyźnie zdecydowanie przeważaja zbudowane z glin średnich pylastych gleby pszenne III i IV klasy bonitacyjnej. Przede wszystkim są to grunty orne (66,9%) i użytki zielone (19,2%). Lasy zaj­mują zaledwie 2,5% powierzchni gminy. Przy przeciętnych dla kraju opadach, charakterystyczne są duże niedobory wody w okresie maj-czer­wiec. Wynikające z wielosetletniej intensywnej produkcji rolnej zuboże­nie różnorodności przyrodniczej spowodowało, iż jedynie niewielka część doliny Dzierzgoni wchodzi w skład obszaru chronionego krajobrazu. Brak rezerwatów i nawet pomników przyrody. Ochroną objęto 5 parków zabyt­kowych i 3 parki wiejskie. Własne badania wskazały na celowość objęcia ochroną rezerwatowę trzech obiektów (rozdział 2.1., Rys. 10.), uznanie za pomniki przyrody 28 drzew i grup drzew oraz 7 odcinków alei o łącznej długości 29,5 km (Tab. 5, 7). W 1995 roku przeprowadzono w gminie szczegółówą inwentaryza­cję krajobrazu. Jej wyniki prezentuje mapa w skali 1:10 000 i część tabe­laryczna opisująca 1619 wydzielonych elementów. Objęła ona zadrzewie­nia, pomnikowe drzewa, parki, cmentarze, punkty widokowe, oczka wod­ne, sieć hydrograficzną oraz rozmieszczenie gniazd niektórych ptaków (rozdział 2.2., Tab. 8, 9, Rys. 11-13). Waloryzację środowiska przyrodniczego gminy przeprowadzono w oparciu o inwentaryzację stosując oryginalną metodykę (rozdział 3). Jej wyniki (Rys. 14, Tab. 11) wskazują na zdecydowaną przewagę małych i bardzo małych walorów przyrodniczych (66,7% powierzchni gminy). Szczegółowy opis działalności gospodarczej i infrastruktury gminy (rozdział 4) obejmuje problematykę ludności i zatrudnienia, rolnictwa, leśnictwa i łowiectwa, budownictwa, zabytki archeologiczne, zabytki kultu­ry, przemysł i usługi, rekreację i turystykę, komunikację, infrastrukturę, urządzenia melioracyjne i wodne oraz ujęcia wody pitnej. Na uwagę zasługuje widoczne przemieszczanie się ludności ze wsi do miasta oraz bardzo wysoka stopa bezrobocia (33,2%). W rolnictwie istnieją duże gospodarstwa prywatne oraz użytkujące 50% ziemi nowo utworzone wielkoobszarowe jednostki sektora pub­licznego (Rys. 15). Produkcja roślinna wykazuje powszechne stosowanie monokultury (pszenica ozima i rzepak ozimy) i znacznie wyższe od krajo­wych plony (Tab. 18, 19). Systematycznie maleje pogłowie inwentarza żywego (Tab. 22), a wraz z nim poziom nawożenia organicznego. Zużycie nawozów mineralnych jest relatywnie wysokie (219 kg NPK/ha). Zlikwi­dowano większość ferm przemysłowego chowu zwierząt. Trwa powolny proces wzrostu lesistości gminy (Rys. 16). Z planów łowieckich wynika zupełne wytępienie kuropatw i zajęcy. Na obszarze gminy i w jej bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się liczne zabytki archeologiczne oraz zabytki kultury (Rys. 17). Dobrze roz­winięta jest sieć komunikacyjna i infrastruktura techniczna. Większość użytków rolnych została zmeliorowana (głównie zdrenowana). Trwa pro­ces rozbudowy wodociągów wiejskich w oparciu o liczne, wydajne ujęcia wód podziemnych (Rys. 19, Tab. 33). Stan środowiska w gminie przedstawiono odrębnie dla powietrza, wód powierzchniowych i podziemnych, gospodarki wodno-ściekowej, degradacji gleb, kopalin i gospodarki odpadami. Obok przedstawienia dopuszczalnej emisji zanieczyszczeń do atmosfery od poszczególnych emitorów, zaprezentowano zmiany opadu pyłu, stężenia dwutlenku siarki i dwutlenku azotu w latach 1983-1992 (Tab. 36). Rzeczywiste emisje są znacznie niższe od dopuszczalnych, a poziom zanieczyszczenia atmosfery jest niewielki. Stan czystości wód rzeki Dzierzgoń ulegał w latach 1992-1995 stopniowej poprawie, ale według kryterium fizykochemicznego wody nadal mieszczą się w III klasie czystości, przy niedopuszczalnym poziomie zanieczyszczeń bakteryjnych (Tab. 38, 39). Jakość wód jeziornych (jezioro Kuksy) odpowiada wymogom potrzeb rekreacyjnych (Tab. 41). Znaczne wahania przepływów rzeki Dzierzgoń oraz zagrożenia występujące na Żuławach powodują okresowe występowanie powodzi. Woda pitna w licznych ujęciach wykazuje nadmiar żelaza i amoniaku, rzadziej manganu (Tab. 43). Bardzo szczegółowo zaprezentowano istniejące oczyszczalnie ścieków ze szczególnym uzwględnieniem ich sprawności działania. Proto­typowa oczyszczalnia typu "Biogradex" w Dzierzgoniu przy sprawnych urządzeniach zapewnia dobre oczyszczenie ścieków, ale posiada zbyt małą przepustowość (Tab. 46). Krytycznie oceniono przyzagrodowe oczyszczal­nie ścieków zbudowane w lywęzach, gdyż ich sieć rozsączająca nie uw­zględnia właściwości fizykowodnych zwięzłych gleb. Analiza zmian odczynu gleby w latach 1965-1995 (Tab. 49) wyka­zuje powolne zakwaszanie gleb i stosunkowo niski udział gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych (16-29%). Zawartość metali ciężkich leży znacznie poniżej wartości granicznych (Tab. 48, Rys. 20). Zasobność gleb w fosfor, potas i magnez jest wysoka (Tab. 50). Wskazuje to na znikomą degradację chemiczną gleb. Są one zagrożone przez erozje wodną. Zasoby kopalin ograniczają się do kruszyw naturalnych, kredy jeziornej i torfu (Rys. 21, Tab. 51-53). Możliwości prowadzenia ich eks­ploatacji są bardzo ograniczone. Intensywne działania spowodowały uporządkowanie gospodarki odpadami. Stworzono prawidłowe wysypisko odpadów komunalnych, zorganizowano system gromadzenia i wywozu odpadków i zainicjowano prowadzenie segregacji odpadów (Rys. 22). Dla miasta (Rys. 25) i gminy Dzierzgoń (Rys. 26) plany zagospo­darowania przestrzennego opracowano w drugiej połowie lat osiemdzie­siątych. Uległy one deaktualizacji. Przedstawiono najważniejsze ustalenia w nich zawarte. Zaprezentowano również ustalenia programowe zawarte w istniejących planach i programach dotyczące zagospodarowania Żuław, obszaru funkcjonalnego "Zielone Płuca Polski" oraz "Ekoregjonu Zalew Wiślany" (Rys. 23, 27, 28). W oparciu o powyższe dane możliwe było opracowanie programu trwałego i zrównoważonego rozwoju gminy Dzierzgoń. Poprzedza go przegląd podstawowych założeń opartych o uchwały Sejmu i Senatu Rze­czpospolitej Polskiej, ustalenia konferencji ONZ "Szczyt Ziemi" w Rio de Janeiro, opublikowaną "Strategię ekorozwoju Polski", zasady ekopolityki rozwoju obszarów wiejskich, czy "drogę do ekorozwoju". Układ programu oparto o zalecenia Agendy-21, koncentrując się na kolejnym przedsta­wieniu: - zagadnień socjalnych i ekonomicznych (demografia, rozwój osiedli ludzkich, problemy środowiska w procesie decyzyjnym); - ekorozwoju głównych gałęzi gospodarki gminy (rolnictwo, leśnictwo, wydobycie kopalin, przemysł i usługi, rekreacja i turystyka); - ochronie środowiska w strategii ekorozwoju; - instrumentach realizacji strategii ekorozwoju. Największą uwagę poświęcono rolnictwu. Przedstawiono dotych­czasowe koncepcje jego rozwoju, uwzględniające ekologizację rolnictwa, plan rozwoju i modernizacji Żuław (wyodrębniający subregion polowy, przemienny i łąkowy), wdrożenie technologii rolnictwa integrowanego oraz dyrektywę nr 2078/92 Unii Europejskiej w sprawie technologii pro­dukcji rolnej chroniących środowisko. Z uwagi na specyfikę produkcji roślinnej w gminie opracowano syntezę wyników szczegółówych badań dotyczących wpływu stosowania monokultur zbóż i rzepaku (rozdział 7.3.1.2.2.) na utrzymanie trwałej produktywności gruntów ornych. W oparciu o spis rolny z 1996 roku przeprowadzono analizę stru­ktury agrarnej i typów gospodarstw indywidualnych mających swoje sie­dziby w gminie (276) i mieście (57). Spośród 12 (Tab. 57, 58), wydzielonych według powierzchni ogólnej i udziału gruntów ornych w użytkach rolnych, typów scharakteryzowano sześć (G-M) najważniejszych (Tab. 56). Określono największe zagrożenia występujące dla utrzymania trwałej potencjalnej żyzności gleb w gminie. Na tej podstawie opracowano scena­riusze rozwoju produkcji rolnej. Niezależnie od typu gospodarstwa decy­dujące znaczenie dla promowania trwałego i zrównoważonego rozwoju rolnictwa należy przypisać stworzeniu warunków ekonomicznych prefe­rujących opłacalność produkcji zwierzęcej. Jest to element ogólnej polity­ki rolnej państwa i stanowi klucz do eliminacji ustalonych zagrożeń śro­dowiska. Zakłada się, że wykorzystując bardzo żyzne i nie zdegradowane chemicznie gleby gminy, prowadzona będzie intensywna produkcja rolna, oparta o założenia rolnictwa integrowanego. Uwzględnia to wymóg och­rony środowiska przyrodniczego i zachowania trwałej żyzności gleby. W zależności od uwarunkowań makroekonomicznych (stosunek cen skupu do kosztów produkcji) rzeczywiste zmiany technologii produkcji rolnej będą układały się w przedziale zakreślonym przez dwa scenariusze rozwo­ju: program optimum i minimum (Tab. 60). Programu wyróżnia 5 celów realizacyjnych obejmujących kształtowanie przestrzeni produkcyjnej, produkcję roślinną i zwierzęcą, obrót i przetwórstwo płodów rolnych oraz infrastrukturę wsi. Przewidziano zwiększenie lesistości gminy do 3,5% jej powierzch­ni. Wydobycie i przetwórstwo kopalin na obszarze gminy będzie miało bardzo mały zasięg ograniczający się do kruszyw naturalnych i artezyjs­kich wód podziemnych, ewentualnie również torfu wysokiego i kredy jeziornej. Kluczowe znaczenie dla miasta posiada stworzenie nowego zakła- du(ów) zatrudniającego około 1 000 osób. Możliwości rozwoju rekreacji i turystyki są stosunkowo niewielkie i sprowadzają się głównie do wdroże­nia agroturystyki i stworzenia szeregu nowych ofert dla turystów. Przedstawiono konkretne propozycje dotyczące ochrony środowis­ka (rozdział 7.4.) w zakresie: ochrony przyrody i krajobrazu; - źródeł energii i ochrony atmosfery przed zanieczyszczeniami; - ochrony jakości i wykorzystanie zasobów wodnych; - ochrony powierzchni ziemi, gleb i kopalin; - gospodarki odpadami. Końcowe rozdziały (7.5. i 8.) opisują instrumenty realizacji oraz sposób wdrażania koncepcji ekorozwoju. Uwzględniają możliwości reali­zacyjne, edukację ekologiczną oraz precyzują najpilniejsze działania ogra­niczające degradację środowiska w gminie.

EN

At the initiative of the Voivode of Elbląg province, the Com­mittee of Scientific Studies initiated the realization of an exemplary prog­ram of sustainable development of a commune. It presents the realiza­tion of the recommendation of Agenda-21 resolved at the "Earth Sum­mit" in Rio de Janeiro in 1992. The program was developed for Dzierz­goń city and commune (12 903 ha) being very active in the field of envi­ronmental protection. The commune (Fig. 1) includes a fragment of Żuławy Wiślane (1590 ha) and a hummocky part of Iławskie Lakeland. The river Dzierz­goń (427 km2) constitutes the hydrographic axis. Furthermore, there occur some small water courses and two small lakes. Next to the fertile alluvial soils of Żuławy and the mursh-peat soils in the Dzierzgoń river valley, on the upland, there definitely dominate wheat soils of the III and IV land capability class built of silty loam. Primarily, they present arable land (66.9%) and grassland (19.2%). Forest occupy only 2.5% of the commune area. With the ordinary rainfalls in Poland, there occur charac­teristically high water deficits in the period of May - June. The impoverishment of the biodiversity following from the inten­sive agricultural production carried out for many hundred years caused, that only a small part of Dzierzgoń river valley has been included into the area of protected landscape. There are no reservations or even na­ture monuments. The protection cover 5 monumental parks and 3 rural parks. Own studies have indicated the purposefulness to cover by reser­vation protection three objects (chapter 2.1., Fig. 10) and to acknowledge as nature monuments 28 trees and tree groups and 7 sections of alleys of a total length of 29.5 km (Tab. 5, 7). In 1995, in the commune, a detailed landscape inventory was carried out. Its results are presented in a map in 1:10 000 scale and in the tabelaric part describing 1619 distinguished elements. The inventory covered afforestations, monumental trees, parks, cemeteries, sight-seeing points, glacier ponds, hydrographic network and the distribution of nests of some birds (Chapter 2.2., Tab. 8, 9, Fig. 11-13). The valorization of the natural environment of the commune was carried out on the basis of the inventory applying an original method (Chapter 3). Its results (Fig. 14, Tab. 11) indicate the definite domination of small and very small natural values (66.7% of the commune areas). The detailed description of the economic activity and infrastruc­ture of the commune (Chapter 4) includes the problems of the popula­tion and employment, agriculture, forestry and hunting, building industry, archaeological monuments, monuments of culture, industry and services, recreation and tourism, communication, infrastructure, land reclamation and drinking water intakes. Worth of attention is the visible migration of the population from the village to the town and a very high rate of une­mployment (33.2%). In the agriculture, there exist big private farms and newly created large-area units of the public sector (Fig. 15) utilizing 50% of land. The plant production shows a common use of monocultures (winter wheat and winter raps) and significantly higher yields than in the other parts of the country (Tab. 18, 19). There is a systematic decrease of the livestock population (Tab. 22), and the resulting low level of organic fertilization. The use of mineral fertilizers is relatively high (219 kg NPK/ha). The majority of great animal farms have been liquidated. There exists a slow continuous increase of forested regions (Fig. 16). The hunting plans indicate that partridges and hares have been completely exterminated. On the area of the commune and in its direct neighbourhood, there are numerous archaeological monuments and monuments of cul­ture (Fig. 17). The communication network and the technical infrastruc­ture are well developed. The majority of arable land has been meliorated (mainly drained). There continues a process of water supply system deve­lopment basing on numerous efficient intakes of underground waters (Fig. 19, Tab. 33). The environmental situation in the commune is presented separa­tely in reference to the air, the surface and underground water, the sewa­ge systems, soil degradation, minerals and waste management. Next to the presentation of the admissible emission of contami­nants to the atmosphere from the particular emitters, there is a presen­tation of the changes in dustfall and in the concentration of sulfur dioxi­de and nitrogen dioxide in the years 1983-1992 (Tab. 36). The real emis­sions are significantly lower than the admissible ones, and the pollution of atmosphere is rather small. The purity of Dzierzgoń river water has been gradually improved in the years 1992-1995, but according to the physico-chemical criterion, the water is still in the III purity class with an inadmissible level of bacte­rial contamination (Tab. 38, 39). The quality of lake waters (Kuksy lake) corresponds to the requirements for recreation purposes (Tab. 41). The significant oscillations of the flow of Dzierzgoń river and the flood en- dangerments occurring in Żuławy cause periodical occurrence of floods. In numerous water intakes, the drinking water shows an excess of iron and ammonia, less frequently of manganese (Tab. 43). There is a very detailed presentation of the existing sewage treatment plants with a parti­cular consideration of their efficiency. The prototype sewage treatment plant of "Biogradex" type in Dzierzgoń with its efficient installations provides good purification of the sewage, but it has a too small capacity (Tab. 46). There is a critical evaluation of sewage treatment plants atta­ched to farmsteads in Tywęzy, since their filtering network does not consider the physical properties of loam soils. An analysis of changes in soil reaction in the years 1965-1995 (Tab. 49) shows a slow acidification of the soils and a comparatively low share of very acid and acid soils (16-29%). The content of heavy metals is significantly below the threshold values (Tab. 48, Fig. 20). Soil content of phosphorus, potassium and magnesium is high (Tab. 50). This testifies a negligible chemical degradation of the soils. They are endangered by water erosion. The mineral resources are restricted to natural aggregate (sand), lacustrine chalk and peat (Fig. 21, Tab. 51-53). The possibility of their mining is very limited. Intensive actions have caused the regulation of water manage­ment. A correct landfill site of communal wastes has been established, a system of collection and disposal of wastes has been organized, and seg­regation of wastes has been initiated (Fig. 22). For Dzierzgoń town (Fig. 25) and for the commune (Fig. 26) plans of site development were elaborated in the second half of the 1980- ies. They have disactualized. The most important statements contained in these plans have been presented.The elaboration shows the program assumptions contained in the existing plans and programs referring to the management of Żuławy, the functional area "Green Lunge of Poland" and the ecological region Żuławy Wiślane (Fig. 23, 27, 28). Basing on the above data, it was possible to develop a stable program and a balanced development of Dzierzgoń commune. It is pre­ceded by a survey of the basic assumption based on the resolutions of the Sejm and Senat of Polish Republic, the statements of the UN "Earth Summit" conference in Rio de Janeiro, the published "Strategy of sus­tainable development of Poland", the principles of the ecological policy of the development of rural areas, or the "way to the sustainable develo­pment". The arrangement of the program has been based on the recom­mendations of Agenda-21, concentrating on the successive presentation of: social and economical problems (demography, development of human settlements, environmental problems in the decision, pro­cess); sustainable development of the main branches of the economy of the commune (agriculture, forestry, mineral mining, industry and services, recreation and tourism); environmental protection and strategy of sustainable develop­ment; instruments for the realization of the strategy of sustainable deve­lopment. The greatest attention has been devoted to agriculture. The ela­boration presents the actual conceptions of its development taking into consideration the ecologization of agriculture, the plan of the develop­ment and modernization of Żuławy (distinguishing a field, ley farming and meadow subregion), the implementation of the technology of inte­grated agriculture and the Directive No. 2078/92 of the European Union Council concerning the technology of agrarian production protecting the environment. Due to the specificity of plant production in the commune, a synthesis of the results of detailed studies referring to the impact of the application of monocultures of cereals and rape (Chapter 7.3.1.2.2.) on the maintenance of the permanent productivity of arable land has been elaborated. On the basis of agriculture inventory of 1996, an analysis of the agrarian structure and types of individual farms having their seats in the commune (276) and in the town (57) has been carried out. Among 12 (Tab. 57, 58) types of farms distinguished in relation to the total area and the participation of grassland, six (type G-M) most important farm types have been characterized (Tab. 56). The greatest endangerments for the maintenance of a lasting potential fertility of the soils in the com­mune have been defined. On this basis, scenarios of the development of agricultural production have been developed. Independent of the type of farm, the deciding importance for the promoting of a permanent and balanced development of agriculture should be ascribed to the creation of economic conditions preferring profitability of animal production. This is an element of general agrarian policy of the state and it is the key to the elimination of the determined endangerments of the environment. It is assumed that by utilizing very fertile and chemically not degraded soils of the commune, an intensive agrarian production will be carried out basing on the assumptions of integrated agriculture. This takes into consideration the requirement of natural environment protec­tion and the preservation of the permanent fertility of the soil. Depen­ding on the macroeconomic conditions (relation of purchase prices to production costs), the real changes in the agrarian production technology will develop in the interval defined by the scenarios of development: the "program optimum" and the "program minimum" (Tab. 60). The program distinguishes 5 objectives for realization covering the landscape develop­ment, plant and animal production, turnover and processing of the agri­cultural products and the infrastructure of the village. The forested regions of the commune are expected to increase to 3.5% of its area.The mining and processing of minerals on the commune area will have a very small range limited to natural aggregate and arte­sian underground waters, and possibly also to raised peat and lacustrine chalk. A key importance for the town has creation of new plants emplo­ying about 1 000 persons. The possibilities of the development of recrea­tion and tourism are comparatively small and they are reduced mainly to the implementation of agrotourism and the creation of a number of new offers for the tourists. Definite proposals referring to the environmental protection have been presented (Chapter 7.4.) in range of: protection of nature and landscape; energy sources and protection of atmosphere against pollution; protection of water quality and utilization of water resources; protection of earth surface, soils and minerals; management of wastes. The final chapters (7.5 and 8) describe the instruments of the realization and the method of the implementation of the conception of sustainable development. They take into consideration the realization possibilities, ecological education and they define the best actions limi­ting environmental degradation in the commune.

Słowa kluczowe

PL

gmina Dzierzgon; ochrona krajobrazu; warunki przyrodnicze; infrastruktura; waloryzacja przyrodnicza; Polska; dzialalnosc gospodarcza; ochrona przyrody; ekorozwoj; zagospodarowanie przestrzenne

• Wydawca: -
• Czasopismo: Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych
• Rocznik: 1996
• Tom: 441
• Opis fizyczny: s.1-253,fot.,rys.,tab.,bibliogr.

Twórcy

autor

Ilnicki P

Bibliografia

• 1. Adamiak, E., Zawiślak K. 1990. Zmiany w zbiorowiskach chwastów w monokulturowej uprawie podstawowych zbóż i kukurydzy. W: Ekologiczne procesy w monokultorowych uprawach zbóż: 47-75.
• 2. Adamiak J. 1992. Progi koncentracji roślin zbożowych w płodozmianach. Acta Acad.Agricult.Techn.Olst., Agricultura, 55: 173-182.
• 3. Alexandrowicz Z., Kućmierz A., Urban J., Otęska-Budzyn J. 1992. Waloryzacja przyrody nieożywionej obszarów i obiektów chronionych w Polsce. PIG, Warszawa.
• 4. Вас St. 1982. Agroklimatyczne podstawy melioracji wodnych w Pols­ce. PWRiL, Warszawa.
• 5. Blecharczyk A., Pudełko J. 1995. Przydatność monokultur w rolnictwie europejskim. W: Płodozmian spoiwem ekologii z ekono­mią w rolnictwie jutra. ART Olsztyn.
• 6. Błaszkowski J. 1987. Komentarz do mapy hydrograficznej, arkusz Dzierzgoń. GUGiK, Warszawa
• 7. Cebulak K. 1991. Żuławski system wodno-melioracyjny oraz jego rola w kształtowaniu, zabezpieczeniu i funkcjonowaniu rolniczej przestrzeni produkcyjnej; stan i kierunki rozwoju. W: Syntezy prob­lemowe RPBR 28: 69-87.
• 8. Choiński A. 1991. Katalog jezior Polski, cz.II. Pojezierze Mazurskie. Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
• 9. Chrzanowski J., 1988. Regionalizacja i klasyfikacja dobowych war­tości opadów w Polsce. Wiadomośći IMGW, t.XI, 1-2: 93-102.
• 10. Dokumenty końcowe konferencji Narodów Zjednoczonych "Śro­dowisko i rozwój". Rio de Janeiro, 3-14 czerwca 1992 r. Szczyt Ziemi. IOŚ, Warszawa, 1993.
• 11. Drwal J. 1987. Komentarz do mapy hydrograficznej, arkusz Pasłęk. GUGiK, Warszawa.
• 12. Drwal J. 1991. Określenie przyrodniczo-technicznych uwarunkowań gospodarki przestrzenią jeziora Drużno. W: Syntezy problemowe RPBR 28: 43-60.
• 13. Ebelt M. 1995. Uwarunkowania techniczno-ekonomiczne kształ­towania modeli zagospodarowania turystycznego w ekoregionie zale­wu wiślanego. W: Europejskie Studia Bałtyckie: 207-233
• 14. Ekorozwój obszarów wiejskich. 1992. Zesz.Probl.Post.Nauk Roln.nr 401.
• 15. Gołębiowska D., Giegużyńska E., Milczarek I., Puzyna W., Szczodrowska В., Sienkiewicz M. 1990. Właściwości substancji hu­musowych gleb. W: Ekologiczne procesy w monokulturowych uprawach zbóż: 133-163.
• 16. Gonet Z., Stadajek H. 1991. Plonowanie roślin uprawianych w zmianowaniu oraz w okresowej i ciągłej monokulturze. Cz.I., Roś­liny zbożowe. W: Synteza i perspektywa nauki o płodozmianach. V Seminarium płodozmianowe. ART Olsztyn: 189-195.
• 17. Grochowska M. 1996. Tak pachną pieniądze. Gazeta Wyborcza, 10.09.1996.
• 18. Hruszka M, Nowicki J., Wania M., Szwejkowski Z. 1991. Kom­pleksowa technologia uprawy jako element specjalistycznych zmianowań pszenicznych. W: Synteza i perspektywa nauki o płodozmia­nach. V seminarium płodozmianowe. ART Olsztyn: 13-20.
• 19. Ilnicki P., Lewandowski P., Wójcik R. 1995. Inwentaryzacja kra­jobrazu jako podstawa planu przestrzennego zagospodarowania gmi­ny. Przegląd Przyrodniczy, VI, 3-4: 115-128.
• 20. IUNG Puławy. 1979. Warunki przyrodnicze produkcji rolnej województwa elbląskiego.
• 21. IUNG. 1993. Ocena stopnia zanieczyszczenia gleb i roślin meta­lami ciężkimi i siarką. Ramowe wytyczne dla rolnictwa. Puławy.
• 22. Karg J., Czarnecki A., Witkowski Т., Paprocki R. 1990. Zagę­szczenie i biomasa edafonu w monokulturach i w zmianowaniu. W: Ekologiczne procesy w monokulturowych uprawach zbóż: 187-195.
• 23. Kaszubiak H., Kaczmarek W., Pędziwilk Z., Sawicka A., Mu­szyńska M., Durska G. 1990. Zespoły drobnoustrojów pod upra­wami roślin w monokulturze i w zmianowaniu. W: Ekologiczne procesy w monokulturowych uprawach zbóż: 77-90.
• 24. Kondracki J. 1994. Geografia Polski - Mezoregiony fizyczno-geograficzne. Wydaw. Naukowe PWN, Warszawa.
• 25. Kotliński A. 1990. Zarys metody i trybu dokonania waloryzacji warunków przyrodniczych obszaru województwa elbląskiego. Maszy­nopis.
• 26. Kotliński A. red. 1994. Walory krajobrazowe województwa elblą­skiego. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, War­szawa.
• 27. Kotliński A. 1994. Krajobrazy obszarów przyrodniczo cennych woje­wództwa elbląskiego. Agencja Reklamowo-Wydawnicza, A. Grze­gorczyk, Warszawa.
• 28. Kozłowski St. 1993. Ekorozwój w gminie. Materiały informacyjne do przygotowywania programu ekorozwoju gminy. Wyd. Ekono­mia i Środowisko.
• 29. Kozłowski St. 1994. Droga do ekorozwoju. PWN, Warszawa.
• 30. Kozłowski St. praca zbiorowa. 1994. Atlas środowiska geograficznego Polski. Agencja Reklamowo Wydawnicza A. Grzegorczyk.
• 31. Koźmiński Cz., Górski T., Michalska B. 1990. Atlas klimatyczny elementów i zjawisk szkodliwych dla rolnictwa w Polsce. IUNG Puławy, AR Szczecin.
• 32. Kurowski Т., Mikołajska J., Wojciechowska-Kot H. 1990. Zdro­wotność podstawowych zbóż w uprawie monokulturowej. W: Eko­logiczne procesy w monokulturowych uprawach zbóż: 223-231.
• 33. Kuś J. 1995. Płodozmian w rolnictwie integrowanym. W: Płodozmian spoiwem ekologii z ekonomią w rolnictwie jutra. ART Olsz­tyn.
• 34. Kwaterkiewicz A., Kreczko M. 1991. Zaopatrzenie w wodę wsi i rolnictwa na Żuławach. W: Syntezy problemowe RPBR 28: 123- 128.
• 35. Mojski J.E. 1979. Objaśnienia do mapy geologicznej Poski, arkusz Elbląg. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.
• 36. Mojski J.E. 1980. Objaśnienia do mapy geologicznej Polski, arkusz Iława. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.
• 37. Mrozowicki E., Pogodziński Z., Więckowski Z. 1988. Planowanie przestrzenne i projektowanie terenów wiejskich. PWN Warszawa.
• 38. Nawrocki St. 1995. Siedliskowe uwarunkowania płodozmianów. W: Płodozmian spoiwem ekologii z ekonomią w rolnictwie jutra. Konferencja naukowa, ATR Olsztyn.
• 39. Niedzielski E. 1991. Kierunki usprawnien organizacyjnych przedsię­biorstw i produkcji rolniczej na - RPBR 28. Doskonalenie techno­logii i organizacji produkcji rolniczej na Żuławach. Syntezy prob­lemowe. IMUZ Falenty/Elbląg. W: Syntezy problemowe RPBR 28: 185-196.
• 40. Niewiadomski W. 1992. Recapitulation. Acta Acad.Agricult.Techn. Olst., Agricultura, 55: 271-284.
• 41. Nowicki, J., Szwejkowski Z. 1991. Kierunki zmian w technologiach uprawy głównych roślin "żuławskich". W: Syntezach problemowych RPBR 28: 129-143.
• 42. Nowicki J., Marks M. 1995. Techniczne uwarunkowania płodozmianów. W: Płodozmian spoiwem ekologii z ekonomią w rol­nictwie jutra. ATR Olsztyn.
• 43. Nowicki J., Piaścik H., Nowicka A., Ostrowski J., Szwejkowski Z. 1991. Ogólna charakterystyka i waloryzacja ważniejszych elementów siedliska żuławskiego, z próbą jego rolniczej regionalizacji. W: Synte­zach problemowych RPBR 28: 15-41.
• 44. Nowicki M. 1993. Strategia ekorozwoju Polski. MOŚZNiL. Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa.
• 45. Płochniewski Z. 1988. Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski, arkusz Elbląg. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.
• 46. Płochniewski Z. 1986. Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski, arkusz Iława. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa.
• 47. Podstawowe dane statystyczne według miast i gmin za 1993 rok. WUS Elbląg, 1994.
• 48. Prusinkiewicz Z., Dziadowiec H., Józefkowicz-Kotlarz J. 1990. Rozkład resztek pożniwnych. W: Ekologiczne procesy w monokul- turowych uprawach zbóż: 91-109.
• 49. Rocznik Statystyczny województwa elbląskiego. WUS Elbląg, 1994.
• 50. RPBR-28. 1991. Doskonalenie technologii i organizacji produkcji rolniczej na Żuławach. Syntezy problemowe. IMUZ Falen­ty/Elbląg.
• 51. Ryszkowski L. red. 1990. Badania monokultur zbożowych. SGGW, CPBP 04.10.03., nr 16.
• 52. Ryszkowski L., Karg J., Pudełko J. 1990. Ekologiczne procesy w monokulturowych uprawach zbóż. UAM Poznań.
• 53. Sawicki W. 1982. Wodociągi i Kanalizacje. Państ. Wy daw. Rolnicze i Leśne, Warszawa.
• 54. Słota H. i in. 1992. Susza 1992. Zasięg, natężenie, przyczyny i skutki, wnioski na przyszłość. Warszawa. IMG W, Materiały badawcze.
• 55. Stachy J. 1983. Podział hydrograficzny Polski. Zestawienie liczbowo- opisowe. Instytut Meteorologi i Gospodarki Wodnej. Wyd.Kom.i Łącz., Warszawa.
• 56. Wolny S., Skwiercz A., Wronkowska H., Rychcik B. 1990. Nicie­nie - pasożyty roślin wyższych w monokulturach zbóż ze szczególnym uwzględnieniem Heterodera avenae i związanych z nim grzybów. W: Badania monokultur zbożowych nr 16: 93-106.
• 57. Woś A. 1995. Zarys klimatu Polski. Wydawnictwo Naukowe Bo­gucki, Poznań.
• 58. Wójcik-Wojtkowiak D., Kaczmarek W., Kiełczewski M., Politycka B. 1990. Powstawanie i właściwości substancji fenolowych oraz ich rola w ograniczaniu produkcji upraw w monokulturze. W: Ekologiczne procesy w monokulturowych uprawach zbóż: 165-185.
• 59. Zaskiewicz J. red. 1996. Szlak Świętego Wojciecha. Wydawnictwo Yama, Elbląg.
• 60. Zasady ekopolityki w rozwoju obszarów wiejskich. 1995. Materiały z sesji wyjazdowej Rady Ekologicznej przy Prezydencie Rzeczypos­politej Polskiej. Poznań.
• 61. Zawiślak K., Adamiak J., Gawrońska-Kulesza A., Pudełko J., Blecharczyk A. 1990. Plonowanie podstawowych zbóż i kukurydzy w monokulturach. W: Ekologiczne procesy w monokulturowych uprawach zbóż: 197-222.
• 62. Zawiślak K. red. 1991. Synteza i perspektywa nauki o płodozmianach. V Seminarium Płodozmianowe. Zbiór prac źródłowych, cz.111, ART Olsztyn.
• 63. Zawiślak K, Rychcik В., Tyburski J. 1991. Wrażliwość rzepaku ozimego na uprawę w monokulturze na glebie średnio zwięzłej. W: Synteza i perspektywa nauki o płodozmianie. V Seminarium pło­dozmianowe. ART Olsztyn: 227-234.
• 64. Zawiślak K., Tyburski J. 1992. Tolerancja roślin okopowych, prze­mysłowych i pastewnych na uprawę po sobie. Acta Acad.Agri- cult.Techn.Olst., Agricultura, 55: 149-162.
• 65. Zawiślak K. red. 1995. Płodozmian spoiwem ekologii z ekonomią w rolnictwie jutra. Konf.nauk., streszczenia referatów. ART Olsztyn.
• 66. Zawiślak K. 1995. Regulacyjne i ochronne funkcje płodozmianów. W: Płodozmian spoiwem ekologii z ekonomią w rolnictwie jutra. ATR Olsztyn.