Przemiany zbiorowisk segetalnych w 1977-1983 towarzyszące powstaniu Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego

• Autorzy: Warcholinska A.U.

Warianty tytułu

EN

Changes in the segetal communities in 1977-1983 accompanying with formation of Bełchatów Industrial Region

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W pracy przedstawiono wyniki badań nad zmianami agrofitocenoz Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego (rys. 1), przeprowadzonych w latach 1977-1983. Badania prowadzono metodą fitosocjologiczną i bioindykacyjną Ellenberga (1950) na stałych powierzchniach (rys. 2). Na podstawie uzyskanych danych dotyczących zmian strukturalnych i strukturalno-przestrzennych agrofitocenoz, jak również zmian warunków siedliskowych zanalizowano dynamikę przemian zbiorowisk chwastów polnych w płodozmianie (rys. 3- 58). Zbiorowiska segetalne wykazały w okresie badań dużą dynamikę i różnorodność zmian. Stwierdzono, że w wyniku działania antropopresji wystąpiły następujące zjawiska: ubytek gatunków, głównie stenotopowych, równoważony tylko w niewielkim stopniu przez przybywanie nowych gatunków eurytopowych; zmiana struktury pionowej i poziomej agrofitocenoz; kurczenie się areałów agrofitocenoz typowych; powstawanie i rozprzestrzenianie się agrofitocenoz zdegenerowanych — postaci degeneracyjnych; upodabnianie się agrofitocenoz siedlisk żyzniejszych i wilgotniejszych, na skutek ich degeneracji, do agrofitocenoz siedlisk uboższych i mniej wilgotnych; wzrost mozaikowości w przestrzennym rozmieszczeniu zbiorowisk na skutek powiększania się ich wewnętrznego zróżnicowania fitosocjologicznego. Wyrazem kierunkowych zmian badanych agrofitocenoz jest wyraźny spadek współczynnika podobieństwa fiorystycznego (rys. 21). Maleje udział agrofitocenoz o charakterze eutrofilnym na rzecz fitocenoz mezotrofilnych, a tych ostatnich na korzyść oligotrofilnych (rys. 26, 27, 37, 38, 48, 49). Występuje ograniczenie lub zupełne eliminowanie niektórych typów fitocenoz polnych z krajobrazu rolniczego Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego, np. Papaveretum argemones typicum, postać z Lamium amplexicaule; Vicietum terraspermae delphinierosum var. typicum, postać typowa. Najbardziej zmienione pod względem florystycznym i strukturalno-organizacyjnym są fitocenozy: Spergulo-Veronicetum dillenii, Papaveretum argemones i Vicietum tetraspermae sperguletosum. Do najbardziej zagrożonych należą fitocenozy Vicietum tetraspermae delphinietosum oraz zbiorowisko z Galeopsis bifida i G. tetrahit (tab. II). Stopień degeneracji agrofitocenoz oraz ich trwałość pozostaje w ścisłym związku z formą, natężeniem i czasem trwania antropopresji oraz odległością od źródeł zagrożenia. Zmiany agrofitocenoz są uwarunkowane niekorzystnymi przeobrażeniami w środowisku polnym, spowodowanymi różnorodnymi środkami antropopresji (tab. IV). Spośród wielu czynników, które aktualnie spełniają najbardziej destrukcyjną rolę należy wymienić: przemysł górniczo-energetyczny, towarzyszące mu budownictwo przemysłowe i mieszkaniowe oraz zmianę agrotechnik. Antropopresja jako czynnik oddziaływający na stan środowiska polnego została oceniona przy pomocy danych uzyskanych ze zbadanych agrofitocenoz i wyrażony w postaci liczb wilgotności (W), odczynu (R), zasobności w azot (N) i aktywności biologicznej gleby (G) — rys. 22, 29-36, 40-47, 51-58. Wyrazem zmian warunków siedliskowych jest przede wszystkim spadek wilgotności i zasobności gleby w składniki pokarmowe, w tym również w azot, wzrost zakwaszenia i obniżenie aktywności biologicznej gleby (rys. 22). Najbardziej widocznym przejawem tych zmian jest wzrost obszarów siedlisk mniej wilgotnych i bardziej kwaśnych oraz o niższej zasobności w azot i obniżonej aktywności biologicznej gleby (rys. 29-36, 40-47, 51-58). W okresie badań zasadnicze typy potencjalnych siedlisk zostały zachowane (rys. 28, 39, 50). Obniżyła się jednak ich wartość produkcyjna, wyrażająca się spadkiem żyzności i wilgotności. W potencjalnych fitokompleksach krajobrazowych badanego obszaru dominującymi przestrzennie potencjalnymi zbiorowiskami roślinnymi i odpowiednio typami siedlisk są bory sosnowe i bory mieszane. Potencjał produkcyjny siedlisk badanego terenu przedstawia się następująco: siedliska borów suboceanicznych (Leucobryo-Pinetum) zasiedlone przez fitocenozy Spergulo-Veronicetum dillenii wykazują bardzo niską produktywność; siedliska borów mieszanych (Pino-Quercetum), dąbrów (Potentillo albae-Quercetum) oraz łęgów jesionowo-olszowych (Fraxino-Alnetum) zajęte przez fitocenozy Teesdaleo-Arnoseridetum minimae, Papaveretum argemones i zbiorowisko z Galeopsis bifida i G. tetrahit odznaczają się niską produktywnością; siedliska ubogich grądów (Tilio-Carpinetum, seria uboga), na których wykształcają się fitocenozy Vicietum tetraspermae sperguletosum charakteryzują się średnią produktywnością; siedliska żyznych grądów (Tilio-Carpinetum, seria bogata), na których rozwijają się fitocenozy Vicietum tetraspermae typicum oraz Vicietum tetraspermae delphinietosum cechują się dobrą i bardzo dobrą produktywnością. Zasobność informacyjna map roślinności rzeczywistej i potencjalnej (rys. 26-28, 37-39, 48-50), stan warunków siedliskowych i wartość funkcjonalna siedlisk (rys. 22, 29-36, 40-47, 51-58, tab. II), stopień sprzężenia zbiorowisk z warunkami siedliskowymi oraz stopień zagrożenia siedlisk polnych badanego terenu (tab. II) umożliwiły wydzielenie w jego obrębie 3 głównych terytorialnych obszarów agroekologicznych, będących wyrazem aktualnego zróżnicowania potencjału produkcyjnego siedlisk polnych i podstawą do racjonalnej produkcji rolnej (rys. 59): północny z dość znacznym udziałem siedlisk grądowych odpornych na antropopresję (o średniej i dobrej oraz lokalnie bardzo dobrej produktywności i intensywności użytkowania) oraz znacznym udziałem siedlisk borów sosnowych i borów mieszanych bardzo mało i mało odpornych (o bardzo niskiej i niskiej produktywności i intensywności użytkowania); środkowy z przewagą siedlisk borów sosnowych i borów mieszanych bardzo mało i mało odpornych na antropopresję (o bardzo niskiej i niskiej produktywności i intensywności użytkowania) oraz małym udziałem siedlisk grądów ubogich i dąbrów bardzo mało, mało i średnio odpornych (o bardzo niskiej, niskiej i średniej produktywności i intensywności użytkowania); południowy ze znacznym udziałem siedlisk grądowych odpornych na antropopresję (o średniej i dobrej oraz lokalnie bardzo dobrej produktywności i intensywności użytkowania) oraz z dość znacznym udziałem siedlisk borów sosnowych, borów mieszanych i dąbrów bardzo mało i mało odpornych (o bardzo niskiej i niskiej produktywności i intensywności użytkowania). Układy ekologiczne przestrzeni rolniczej tego obszaru stoją wobec perspektywy dalszych drastycznych zmian, prowadzących do powstania zbiorowisk o uproszczonej strukturze, bardzo mało bądź mało lub średnio odpornych na antropopresję, głównie mezotrofilnych i oligotrofilnych, wyrażających stan siedlisk o zawężonej skali ekologicznej (tab. III). Przeciwdziałanie narastającym zagrożeniom obszarów wiejskich tego terenu m.in. przez przemysł górniczo-energetyczny, urbanizację oraz zaniedbaną i wadliwą agrotechnikę wymaga racjonalnego kształtowania i ochrony środowiska, celem utrzymania i zachowania produktywności siedlisk polnych (tab. III). Spośród wielu dróg zmierzających do minimalizacji tego procesu oraz przedsięwzięć rekompensujących jego ujemne skutki należy wymienić (por. tab. III): zwiększenie odporności gleby na degradację i zapobieganie obniżaniu poziomu zdolności produkcyjnych, podnoszenie poziomu kultury rolnej, stosowanie agrotechniki przystosowanej do typu siedlisk i rośliny uprawnej, tworzenie rejonów o organicznej interwencji poprzez nawożenie organiczne oraz fitomeliorację.

EN

Characteristics of the changes in the agrophytocoenoses of the Bełchatów Industrial Region are presented in this paper. The observations were conducted on permanent areas during 1977-1983. Biological (phytosociological and bioindicatorial) methods were used. The dynamics of changes in weed communities in crop rotation were anlysed. Changes in the composition and structure of agrophytocoenoses belonging to 10 syntaxonomes and changes in their habitats were found. The causes and directions of these changes were established. These processes lead to the impoverishment of segetal flora and the formation of simpler formations which are less stable and less resistant to anthropopressure. On the basis of the results obtained in this study, an evaluation of the productivity of field habitats was made, agroecological regions were discerned and ways of forming and protecting agricultural production areas of the Bełchatów Industrial Region are given.

• Wydawca: -
• Czasopismo: Acta Agrobotanica
• Rocznik: 1988
• Tom: 41
• Numer: 1
• Opis fizyczny: s.91-2111,rys.,tab.,bibliogr.

Twórcy

autor

Warcholinska A.U.

• Zakład Geobotaniki i Ochrony Przyrody, Instytut Biologii Środowiskowej, Uniwersytet Łódzki, ul.Banacha 12/16, 90-237 Łódź

Bibliografia

• Borowiec S., 1972. Przydatność i możliwość stosowania dla potrzeb rolnictwa ekologicznej oceny czynników siedliskowych metodą Ellenberga. Biul. KPZK PAN. 71: 65-94.
• Borowiec S., Kutyna I., 1974. Zbiorowiska chwastów jako wskaźniki umożliwiające charakterystykę ekologiczną warunków siedliskowych. IUNG, 82: 51-59.
• Borowiec S., Kutyna I., Skrzyczyńska J., 1975. Przestrzenne rozmieszczenie zbiorowisk chwastów na Pomorzu Zachodnim jako wyraz zróżnicowania warunków siedliskowych. Zesz. Nauk. AR Szczec. 50: 49-62.
• Borowiec S., Kutyna I., Skrzyczyńska J., 1977. Occurrence of crop-field weed associations against environmental conditions in West Pomerania. Ekol. Pol. 25: 257-273.
• Braun-Blanquet J., 1964. Pflanzensoziologie. Grundzüge der Vegetationskunde. 3 neubearb. u. wes. vermehrte Aufl. Springer-Verlag Wein —New York, ss. I-XIV +1-865.
• Celiński F., Cabala S., 1976. Geobotaniczne podstawy zagospodarowania Ośrodka Wypoczynkowego „Kochłowice” w Leśnym Pasie Ochronnym Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Wyd. Uniw. Śląskiego, Katowice, ss. 1-34.
• Clements F. E., 1920. Plant indicators, the relation of plant communities to process and practice. Carnegie. Inst. Publ., Washington, ss. 1-290.
• Cofta W., 1983. Rolnictwo ekologiczne w planowaniu przestrzennym krajobrazu wiejskiego. [W:] Rolnictwo Ekologiczne, Ryszkowski L. (red.). PAN, Poznań, ss. 258-278.
• Czyżewska K., Olaczek R., 1983. Bełchatowski Okręg Przemysłowy w badaniach Instytutu Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Łódzkiego. Acta Univ. Lodz., Folia Sozol. 1: 89-123.
• Dechnik I., 1983. Wpływ nawożenia na własności gleby. [W:] Rolnictwo Ekologiczne, Ryszkowski L. (red.). PAN, Poznań, ss. 126-151.
• Dubaniewicz H., 1974. Klimat województwa łódzkiego. Acta Geogr. Lodz., 34: 10-112.
• Dubaniewicz H.. 1979. Przyroda nieożywiona: Klimat. [W:] Województwo piotrkowskie — Monografa regionalna, Stankiewicz Z. (red.), ss. 28-34.
• Dubaniewicz H., Kołatek J., 1975. Zasięg i intensywność zanieczyszczenia powietrza na obszarze oddziaływania KPE „Bełchatów”. Wskazania i przeciwskazania dla rozwiązań przestrzennych, Region Łódzki, Studia i Materiały 5: 47-66.
• Duda S., Buraczewski A., 1977. Podstawowe zagadnienia gospodarki leśnej na terenie Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego. Sylwan 1: 1-12.
• Ellenberg H., 1950. Unkrautgemeinschaften als Zeiger für Klima und Boden. Land. Pflanzensoz., Stuttgart, ss. 1-141.
• Faliński J. B., 1958. Nomogramy i tablice współczynników podobieństwa między zdjęciami fitosocjologicznymi według wzoru Jaccarda i Steinhausa. Acta Soc. Bot. Pol. 27, 1: 115-130.
• Faliński J. B., 1966. Próba określenia zniekształceń fitocenozy. System faz degeneracyjnych zbiorowisk roślinnych. Ekol. Pol. 12, 1: 31-42.
• Faliński J. B., 1972. Synantropizacja szaty roślinnej - próba określenia istoty procesu i głównych kierunków badań. Phytocoenosis 1, 3: 157-170.
• Faliński J. B., 1976. Trwałość reliktów lasu w krajobrazie rolniczym w świetle obserwacji na stałych powierzchniach. Phytocoenosis 5/3, 4: 199-214.
• Faliński J. B., 1977. Research on vegetation and plant population dynamics conducted by Białowieża Geobotanical Station of the Warsaw University in the Białowieża Primeval Forest (1952-1977). Phytocoenosis 6: 1-147.
• Faliński J. B., Warcholińska A. U., 1982 (maszynopis). Sukcesja wtórna na gruntach porolnych i połąkowych.
• Głowacki Z., 1975. Zbiorowiska murawowe zachodniej części Wzgórz Trzebnickich. PWN, Warszawa —Wrocław, ss. 1-102.
• Górny M., 1983. Zasady rolnictwa biodynamicznego. [W:] Rolnictwo Ekologiczne, Ryszkowski L. (red.). PAN. Poznań, ss. 40-59.
• Grösser K. H.. 1978 (maszynopis). Remarks on arrangement and formation in landscape structural elements according to their functions in intensively managed agrarian districts. (Problems of agricultural intensification under the viewpoint of the investigations on synantropization).
• Jakubowska-Gabara J. i in., 1980 (maszynopis). Charakterystyka zbiorowisk leśnych BOP, ss. 1-38.
• Klatka T., 1979a. Przyroda nieożywiona: Rzeźba terenu. [W:] Województwo piotrowskie — Monografia regionalna, Stankiewicz Z. (red.), ss. 23-28.
• Klatka T., I979b. Przyroda nieożywiona: Gleby. [W:] Województwo piotrowskie - Monografia regionalna, Stankiewicz Z. (red.), ss. 42-45.
• Klatka T., Ziomek J., 1979. Przyroda nieożywiona: Budowa geologiczna. [W:] Województwo piotrowskie — Monografia regionalna, Stankiewicz Z. (red.), ss. 16-22.
• Klatkowa H., 1972. Region Łódzki. [W:] Galon E., Geomorfologia Polski 2. PWN, Warszawa, ss. 240-270.
• Kondracki J., 1977. Regiony fizycznogeograficzne Polski. Wyd. Uniw. Warszawskiego, ss. 1- 178.
• Kornaś J., 1968a. Geograficzno-historyczna klasyfikacja roślin synantropijnych. Mater. Zakl. Fitosoc. Stos. Uniw. Warsz. 25: 33:42.
• Kornaś J., 1968b. Prowizoryczna lista nowszych przybyszów synatropijnych (kenofitów) zadomowionych w Polsce. Mater. Zakl. Fitosoc. Stos. Uniw. Warsz. 25: 43-53.
• Kornaś J., 1977. Analiza flor synantropijnych. Wiad. Bot. 21, 2: 85-91.
• Kostrowicki A. S., Richling A., Wójcik J., 1972. Studium metodyczne na temat opracowania warunków przyrodniczych do planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego na przykładzie m. Wyszkowa. [W:] Metody opracowań fizjograficznych dla potrzeb planowania przestrzennego miast na przykładzie m. Wyszkowa. Mater, z seminarium problemowego w Wyszkowie, Tow. Urb. Pol. Sekcja Fizjografii — Materiały, 53: 54-110.
• Kostrowicki A. S., Wójcik Z., 1972. Podstawy teoretyczne i metodyczne oceny warunków przyrodniczych przy pomocy wskaźników roślinnych. Biul. KPZK PAN 71: 7-63.
• Kovács M., 1975. Beziehung zwischen Vegetation und Boden. Akadémiai Kiadó, Budapest, ss. 1-365.
• Krawiecowa A., 1968. Udział apofitów i antropofitów w spektrum geograficznym flory Gór Opawskich. Mater. Zakl. Fitosoc. Stos. Uniw. Warsz. 25: 97-108.
• Leopold A., 1983. Nawożenie a produkcja leśna. [W:] Rolnictwo Ekologiczne, Ryszkowski L. (red.). PAN, Poznań, ss. 99-125.
• Londo G, 1975. Dezimalskala füf die vegetationskundliche Aufnahme von Dauerquadraten. Bericht über das Int. Symp. Sukzessionsforschung (Rinteln 16-19.IV.1973). Cramer, Vaduz, ss. 613-617.
• Londo G., 1976. The decimal scale for relevés of parmanent quadrats. Vegetatio 33, 1: 61-64.
• Londo G., 1978. A method of studying vegetation dynamics in a twodimensional microgradient. Phytocoenosis 7 (1, 2, 3, 4): 165-175.
• Maksymiuk Z., 1979. Przyroda nieożywiona: Wody. [W:] Województwo piotrowskie — Monografia regionalna, Stankiewicz Z. (red.), ss. 34-42.
• Mapa glebowo-rolnicza 1:5000 wsi Danielów, arkusz 1.
• Mapa glebowo-rolnicza 1:5000 wsi Koźniewice, arkusz 1.
• Mapa glebowo-rolnicza 1:5000 wsi Łękińsko, arkusz 1.
• Mapa glebowo-rolnicza 1:100000, 1979.
• Mapa Polski 1:50000, 1980.
• Mapa — Województwo piotrowskie 1:300000, 1977.
• Matuszkiewicz J. M., 1978. Fitokompleks krajobrazowy - specyficzny poziom organizacji roślinności. Wiad. Ekol. 24: 3-13.
• Matuszkiewicz J. M., 1981. Potencjalne zbiorowiska roślinne i potencjalne fitokompleksy krajobrazowe północnego Mazowsza. Monogr. Bot. 52: 5-78.
• Matuszkiewicz W., Faliński J. B., 1967. Antropogeniczne, nitrofilne zbiorowiska upraw polnych, zrębów, terenów wydeptywanych i ruderalnych. [W:] Wstęp do fitosocjologii praktycznej, Scamoni A. (red.). PWRiL, Warszawa, 176-229.
• Mickiewicz B., 1978. Oddziaływanie zespołu górniczo-energetycznego „Bełchatów" na lasy. Człowiek i środowisko, ss. 73-78.
• Mowszowicz J., 1975. Krajowe chwasty polne i ogrodowe. PWRiL, Warszawa, 632 ss.
• Niżnik A., Pączka S., 1979. Bełchatowski Okręg Górniczo-Energetyczny. Łódź, 103 ss.
• Olaczek R., 1972. Formy antropogenicznej degeneracji leśnych zbiorowisk roślinnych w krajobrazie rolniczym Polski niżowej. Wyd. Uniw. Łódzkiego, 170 ss.
• Olaczek R., 1974. Kierunki degeneracji fitocenoz leśnych i metody ich badania. Phytocoenosis 3/4: 179-190.
• Olaczek R., 1982. Synanthropization of phytocoenoses. Memorab. Zool. 37: 93-112.
• Olaczek R., msk. O konwergencji fitocenoz w warunkach antropopresji.
• Olaczek R., Czyżewska K., Jakubowska-Gabara J., Warcholińska U., msk. a. Mapa potencjalnej roślinności naturalnej Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego jako podstawa wyróżnienia naturalnych jednostek przestrzenno-funkcjonalnych.
• Olaczek R., Czyżewska K., Hereźniak J., Jakubowska-Gabara J., Siciński J., Warcholińska U., msk. b. Mapa roślinności rzeczywistej.
• Olaczek R., Czyżewska K., Hereźniak J., Jakubowska-Gabara J., Siciński J., Warcholińska U., msk. c. Geobotaniczne podstawy oceny i kształtowania środowiska w Bełchatowskim Okręgu Przemysłowym.
• Olaczek R., Sowa R., 1972. Antropogeniczne zniekształcenia naturalnych zespołów leśnych rezerwatu „Dębowiec" w powiecie radomszczańskim. Phytocoenosis 4: 267-270.
• Pawłowski B., 1972. Skład i budowa zbiorowisk roślinnych oraz metody ich badań. [W:] Szata roślinna Polski 2. PWN, Warszawa, ss. 237-269.
• Pawłowski B., Zarzycki K., 1972. Dynamika zbiorowisk roślinnych. [W:] Szata roślinna Polski 2. PWN, Warszawa, ss. 481-501.
• Rijken M., 1976. Comparison of three maps of a natural forest vegetation obtained by different methods. Phytocoenosis 2: 109-127.
• Rola J., 1964. Wpływ herbicydów na kompensację i sukcesję roślin segetalnych. Zesz. Nauk. WSR 17/51: 73-81.
• Ryszkowski L., 1983. Organiczne a ekologiczne rolnictwo. [W:] Rolnictwo Ekologiczne, Ryszkowski L. (red.). PAN, Poznań, ss. 14-39.
• Siuta J., 1971. Ekologia a rolnictwo (wybrane zagadnienia). Wiad. Ekol. 17: 3-17.
• Siuta J., 1976. Znaczenie odporności gleb (na degradację) w gospodarce zasobami środowiska przyrodniczego. IKS, Warszawa, ss. 3-15 +mapa.
• Sowa R., Warcholińska A. U., 1984a. Flora synantropijna Piotrkowa Trybunalskiego i Tomaszowa Mazowieckiego. Acta Univ. Lodz., Folia Bot. 2: 41-101.
• Sowa R., Warcholińska A. U., 1984b. Flora synantropijna Sieradza i Zduńskiej Woli. Acta Univ. Lodz., Folia Bot. 3: 151-207.
• Szafer W., 1964. Ogólna geografia roślin. PWN, Warszawa, 433 ss.
• Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B., 1976. Rośliny polskie. PWN, Warszawa, 1020 ss.
• Tüxen R., 1956. Die heutige potentielle natürliche Vegetation als Gegenstand der Vegetationskarttierung. Angewandte, Pflanzensoz. Stolzenau/Weser 13: 3-42.
• Warcholińska A. U., 1976. Zróżnicowanie zbiorowisk segetalnych jako wyraz warunków siedliskowych i poziom kultury rolnej wsi Oleśnik (woj. Piotrków Tryb.). Acta Agrobot. 29: 311-372.
• Warcholińska A. U., 1978. Studies of the use of weeds as bioindicators of habitat conditions of agroecosystems. Ekol. Pol. 26: 391-408.
• Warcholińska A. U., 1979. Współczesne przeobrażenia zbiorowisk segetalnych w środkowej Polsce. Acta Agrobot. 32: 239-269.
• Warcholińska A. U., 1980. Wykorzystanie zbiorowisk chwastów do oceny siedlisk polnych dla potrzeb rolnictwa. Acta Agrobot. 33: 153-171.
• Warcholińska A. U., 1981a. Zbiorowiska segetalne zbóż ozimych okolic Sieradza i Zduńskiej Woli. Bad. Fizjogr. nad Pol. Zach. B, 32: 79-114.
• Warcholińska A. U., 1981b. Fitocenozy polne z udziałem Illecebrum verticillatum L. i ich wartość diagnostyczna. Fragm. Flor. Geobot. 27: 621-625.
• Warcholińska A. U., 1981 c. Typy fitocenozy chwastów zbóż ozimych okolic Łowicza i ich wartość diagnostyczna. Fragm. Flor. Geobot. 27: 627-639.
• Warcholińska A. U., 1982. Zbiorowiska segetalne zbóż ozimych Skierniewic i terenów przyległych. Acta Agrobot. 34 : 285-300.
• Warcholińska A. U., msk. Kierunki zmian agrofitocenoz Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego.
• Warcholińska A. U., Sicińska J. T., msk. Zbiorowiska chwastów polnych Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego.
• Wolak J., 1969. Industrioklimaks, nowe pojęcie w teorii sukcesji. Ekol. Pol. B, 15: 41-44.
• Wójcik Z., 1977. Charakterystyka siedlisk polnych na Pogórzu Beskidu Niskiego metodami biologicznymi. Prace Geogr. 121: 7-111.
• Zając A., 1978. Założenia metodyczne „Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce”. Wiad. Bot. 22: 145-155.
• Zając A., 1979. Pochodzenie archeofitów występujących w Polsce. Uniw. Jagielloński, 213 ss.
• Zięba S., 1975. Koncepcja przeciwdziałania ujemnym wpływom kombinatu paliwowo-energetycznego „Bełchatów” na rolnictwo. Region Łódzki, Studia i Materiały 5: 79-85.