PL EN


Preferencje help
Widoczny [Schowaj] Abstrakt
Liczba wyników
1962 | 07 | 1-2 |

Tytuł artykułu

Famennian and Lower Carboniferous Cyrtosymbolinae (Trilobita) from the Holy Cross Mountains, Poland

Autorzy

Treść / Zawartość

Warianty tytułu

PL
Cartosymbolinae (Trilobita) famenu i dolnego karbonu Gór Świętokrzyskich
RU
Cartosymbolinae (Trilobita) iz famena i nizhnego karbona sventokrzhiskikh Gor (Pol'sha)

Języki publikacji

EN

Abstrakty

EN
Famennian and Lower Carboniferous trilobites of the subfamily Cyrtosymbolinae (Proetidae) from the cephalopod biofacIes of the Holy Cross Mountains (Góry Świętokrzyskie) are described. Of the 51 species described, 20 are new and 26 are identified only at the generic level. The variability and ontogenetic development of the species are investigated. Suggestions on the occurrence of proetid and phacopid trilobites in correlation with the type of lithofacies are made. An attempt is made to base the stratigraphy of Famennian and Lower Carboniferous beds on the trilobites here studied.
PL
W pracy niniejszej opisano trylobity z rodziny Proetidae Salter, 1864, podrodziny Cyrtosymbolinae Hupé, 1953, występujące w warstwach famenu i dolnego karbonu południowej części Gór Świętokrzyskich. Z obszaru tego znane były dotychczas jedynie bardzo nieliczne Proetidae. Zgromadzony materiał, obejmujący ponad 200 okazów, pochodzi z następujących miejscowości: Jabłonna, Kowala, Gałęzice, Czarnów, Karczówka, Zaremby i Łagów (por. fig. 1 na s. 54). Materiał ten został zebrany przez J. Czarnockiego, dr Z. Kielan-Jaworowską i częściowo przez autorkę. Wszystkie punkty występowania famenu i dolnego karbonu w południowej części Gór Świętokrzyskich zostały odkryte przez J. Czarnockiego, który także sporządził nieopublikowany profil famenu w Jabłonnie, na którym oparła się autorka niniejszego opracowania (zob. s. 59). W niektórych przypadkach autorka korzystała z cennych informacji J. Czarnockiego, dotyczących geologii omawianego obszaru, a przekazanych jej przez dr Z. Kielan-Jaworowską. Z famenu wymienionych wyżej miejscowości opisano 10 gatunków i podgatunków, w tym 7 nowych, a z dolnego karbonu - 15 gatunków, z których 13 uznano za nowe (por. tabela 1 - str. 56/57). MATERIAŁ. Cyrtosymbolinae fameńskie występują w wapieniach, z zachowanymi pancerzami, przeważnie jako niezdeformowane, oddzielne kranidia, policzki i pygidia; częste były także formy młode, w stadium meraspis. Wyjątkowo, w warstwach najwyższego famenu Kowali, Cyrtosymbolinae występują w łupkach i są źle zachowane. W dolnym karbonie opisane tu trylobity znajdowane były prawie wyłącznie w łupkach ilastych lub, rzadziej, krzemionkowych. Całe okazy występują rzadko. W niektórych tylko warstwach (poziom Gattendorfia w Jabłonnie i Kowali) trylobity zachowane są z pancerzami. Większość materiału stanowią ośrodki wewnętrzne, rzadziej natomiast odciski zewnętrzne, pozwalające na poznanie zewnętrznej morfologii pancerza i jego ornamentacji. Trylobity z łupków są najczęściej zdeformowane i spłaszczone, z wyjątkiem okazów bardzo małych, które są zazwyczaj dobrze zachowane. W łupkach dolnego karbonu znajdowane były często również młode formy, które opisane zostały w rozdziale dotyczącym ontogenezy (por. s. 84, 192). Tylko nieliczne trylobity karbońskie, pochodzące z soczewek wapiennych, występujących w łupkach poziomu Pericyclus w Gałęzicach, są zachowane z pancerzami. STRATYGRAFIA. Stratygrafia utworów famenu i dolnego karbonu na obszarze Gór Świętokrzyskich nie została dotychczas wyczerpująco opracowana. Prace Sobolewa (1911) i Güricha (1896, 1901) dają jedynie fragmentaryczny obraz i wymagają gruntownej rewizji. Badania nad stratygrafią tych utworów prowadził Czarnocki (1928, 1933, 1948, 1957), jednakże praca tego badacza, która zawierała opracowanie fauny głowonogów famenu oraz miała być syntezą stratygrafii tego piętra, nie została, w związku ze śmiercią autora, ukończona. W latach ostatnich badania nad stratygrafią tego obszaru podjęli: Kościelniakowska (1959) dla famenu, Żakowa (1960, 1961, 1962) i Kwiatkowski (1959) dla dolnego karbonu. Z famenu tego obszaru opracowane zostały trylobity Phacopidae (Osmólska, 1958). Zadaniem autorki niniejszej rozprawy było jedynie opracowanie trylobitów Proetidae, występujących w facji cefalopodowej famenu i dolnego karbonu. Mogą one - jak zauważyli już R. & E. Richter (1926, 1951) oraz Pfeiffer (1954), a co zostało i tu potwierdzone - oddać duże usługi stratygrafii. Jednakże brak opartego na głowonogach stratygraficznego opracowania większości cytowanych tu profilów uniemożliwiał często autorce określenie poziomów stratygraficznych, szczególnie wówczas, gdy występowały w nich wyłącznie nowe gatunki trylobitów. Z tego też względu podana tu stratygrafia utworów fameńskich, a częściowo i dolno-karbońskich, nie może być uznana za ostateczną i autorka liczy się z możliwością pewnych jej zmian. Z trylobitów, wspólnych z obszarem Niemiec, których wartość stratygraficzna nie budzi wątpliwości, występują tu jedynie: Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) gotica R. & E. Richter, 1926 - w poziomie cheilocerasowym (II), (C. Waribole) conifera R. & E. Richter, 1926 - w poziomie lewigitesowym (V), C. (Waribole) abruptirhachis (R. & E. Richter, 1919) - w poziomie gattendorfiowym (VII), (por. tabela 2 na s. 66) i Liobole glabroides glabroides R. & E. Richter, 1949 - w poziomie pericyklusowym (VIII), (por. tab. 2). OPISY ODSŁONIĘĆ. Jabłonna. Przekopy, które dostarczyły materiału do niniejszego opracowania, usytuowane były w lesie, po północnej stronie szosy Kielce-Daleszyce, ok. 200 m na północ od miejsca, do którego dochodzi droga ze wsi Kaczyn. Zdaniem Czarnockiego (ustna informacja, przekazana Z. Kielan-Jaworowskiej w r. 1948), famen w Jabłonnie obejmuje wszystkie poziomy, od cheilocerasowego (II) do woklumeriowego (VI). Najniższe warstwy famenu leżą tu na franie. Famen jest wykształcony prawie wyłącznie w postaci drobnokrystalicznych wapieni, o zabarwieniu czerwonawym, w różnych odcieniach. Tylko warstwy najwyższe są seledynowe lub szarawe. Całkowita miąższość profilu famenu wynosi tu ok. 10 m. (por. fig. 3 na s. 59). Bardzo bogata fauna obejmuje: głowonogi, brachiopody, trylobity, korale, rzadziej małże i ślimaki. Fauna ta, poza trylobitami, nie została dotychczas opracowana. Nad warstwami woklumeriowymi (VI) w Jabłonnie leżą łupki skrzemionkowane, kostkowe dolnego turneju (poziom Gattendorfia - VII). W warstwach poziomu gattendorfiowego znaleziono liczne trylobity. Gałęzice. Przekop przez utwory famenu został wykonany w zachodniej części Gałęzie, na północnym zboczu wzgórza Ostrówka, ok. 200 m na wschód od pagórka zwanego Todową Grząbą. Famen na obszarze Gałęzie zachowany jest w postaci niewielkich płatów, występujących na północnych zboczach wzgórz Ostrówka i Besówka (Kwiatkowski, 1959) i wykształcony jest jako szare, niekiedy różowe wapienie. Brak tu franu i poziomu cheilocerasowego, tak że poziom prolobitesowy spoczywa bezpośrednio na wapieniach amfiporowych żywetu. Grubość famenu jest tu bardzo zredukowana i wynosi nieco powyżej 2 m. Według Czarnockiego (1928, 1948) występują tu wszystkie poziomy klymeniowe, od Prolobites do Wocklumeria. Nad nimi leżą łupki turneju i wizen, miejscami wykształcony w facji wapienia węglowego, a wyżej jako łupki szarogłazowe ze szczątkami roślinnymi. Opracowane tu trylobity fameńskie pochodzą z warstw klymeniowych na Ostrówce. Na ich podstawie udało się wydzielić poziomy od Prolobites do Laevigites. Obecność poziomu Wocklumeria jest prawdopodobna, chociaż nie udokumentowana występowaniem trylobitów (por. fig. 4 na s. 61). Kowala. Przekopy, z których pochodzą opisane tu trylobity, wykonane zostały na polu gospodarza Barwinka, na południe od wsi Kowala i ok. 2 km na wschód od torów linii kolejowej Kielce -Busko. Famen spoczywa tu na franie. W przekopach, wykonanych przez J. Czarnockiego i autorkę, stwierdzono obecność najwyższych poziomów famenu: Laevigites (V) i Wocklumeria (VI), z trylobitami: Phacopidae - Phacops wedekindi wedekindi R. & E. Richter, 1926, i Proetidae - Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) pusilla (Gürich, 1896), w przekopie zaś wykonanym przez Z. Kielan-Jaworowską stwierdzono obecność poziomu Gattendorfia (VII). Famen wykształcony tu jest w postaci wapieni o zabarwieniu czerwonym. Tylko najwyższe warstwy są wykształcone jako margle i czarna łupki palne (Czarnocki, 1933, 1939). Zdaniem Czarnockiego, potwierdzonym przez opracowanie fauny trylobitów w niniejszej pracy, w Kowali występuje stopniowe, ciągłe przejście między osadami famenu i dolnego karbonu. Poziom Gattendorfia, określony tu na podstawie obecności trylobita Cyrtosymbole (Waribole) abrupti-rhachis (R. & E. Richter, 1919), wykształcony jest w postaci marglistych, jasnozielonych łupków. Czarnów. Przy drodze między Kielcami i Karczówką występują szaro-żółtawe wapienie ilaste, z tryioibitami: Trimerocephalus caecus (Gürich, 1896) i Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) pusilla (Gürich, 1896), reprezentowanymi dość licznie. Na podstawie podanych gatunków, wiek tych warstw określono jako odpowiadający poziomowi Prolobites (III). Karczówka. Warstwy górnego famenu i dolnego karbonu występują tu w studni przy drodze między Kielcami i Karczówką, w pobliżu wsi Czarnów. Ponieważ warstwy te zostały stwierdzone na hałdzie, trudno ustalić ich następstwo. Wyróżniono kilka typów litologicznych skał, z których pewne zawierały trylobity: 1) wapienie szaro-różowe lub wiśniowe, z Tr. caecus i C. (Cyrtosymbole) pusilla, a więc reprezentujące zapewne poziom Prolobites (III); 2) łupki margliste białe, szarawe, z wiśniowymi plamami, w których znaleziono Ph. wedekindi wedekindi i C. (Waribole) conifera R. & E. Richter, 1926, a zatem odpowiadające poziomowi Laevigites (V) lub Wocklumeria (VI); 3) szaro-różowy łupek marglisty z trylobitem C. (Mirabole) kielanae n.subgen., n.sp., o zaznaczonych pewnych cechach typowych dla Proetidae karbońskich; 4) łupek ciemny, wiśniowy, z C. (?Macrobole) differtigena n.sp., który to gatunek również ma pewne cechy, znane dotychczas tylko u Proetidae karbońskich. Na podstawie karbońskiego charakteru trylobitów, występujących w dwu ostatnich typach skał, można przypuścić, że tworzą one najwyższe w tym profilu warstwy, należące już do karbonu dolnego. Łagów. Według Czarnockiego (1928), w okolicach Łagowa występuje pełny profil famenu i dolnego karbonu. Poziom Cheiloceras (II) spoczywa tu na Iranie (I) i jest wykształcony w postaci łupków marglistych, z wkładkami wapieni przepełnionych glowonogami. Wyżej leży podobnie wykształcony poziom Prolobites (III). W wapieniach tego poziomu znaleziono masowe nagromadzenia pancerzy trylobitów: Tr. caecus oraz nieco wyżej C. (Cyrtosymbole) pusilla i C. (Cyrtosymbole) franconica primitiva n.subsp. Poziom Postprolobiles (IV) wykształcony jest w postaci czarnych łupków, z wkładkami bitumicznych wapieni, w których również stwierdzono obecność C. (Cyrtosymbole) pusilla. Wyższe poziomy famenu - Laevigites (V) i Wocklumeria (VI) - wykształcone są przeważnie jako łupki, niekiedy bitumiczne. Kontakt poziomu Wocklumeria (VI) i Gattendorfia (VII) nie został dotychczas uchwycony. Zaremby k. Łagowa. Trylobity w Zarembach zostały znalezione w dwóch punktach. Jednym z nich jest przekop wykonany przez Z. Kielan-Jaworowską na polu gospodarza Dziarmagi, usytuowany 8-10 m na południe od niewielkiej sadzawki. W zielonkawych łupkach krzemionkowych górnego turneju (warstwy zarembiańskie - według Żakowej, 1962), odpowiadających dolnej części poziomu Pericyclus (VIII), znaleziono gatunek Liobole glabroides glabroides R. & E. Richter, 1949, przewodni dla tego poziomu. Drugi punkt z fauną trylobitową w Zarembach stanowią warstwy łupków marglistych, o barwie czekoladowej, z bardzo drobną fauną, znalezione w studni na podwórzu u gospodarza Dziarmagi. Występują tu także trylobity, charakterystyczne dla poziomu Pericyclus (VII). Warstwy te, według Zakowej (1962), odpowiadają dolnemu wizenowi. W warstwach zarembiańskich niektóre gatunki trylobitów reprezentowane są bardzo licznie, także przez młode stadia (prawdopodobnie meraspis). Warstwy te są bardzo interesujące pod względem paleontologicznym, ponieważ zawierają bardzo różnorodny i bogaty ilościowo zespół trylobitów, reprezentowany przez 5 rodzajów i 9 gatunków. Oprócz tego, na podkreślenie zasługują dwa fakty: 1) największy rozwój w wymienionych warstwach rodzaju Liobole R. & E. Richter, 1949, reprezentowanego przez największą liczbę gatunków i osobników; 2) obecność rodzaju Liobole i Liobolina R. & E. Richter, 1951, obok siebie, w warstwach tego samego wieku. PORÓWNANIE PROFILÓW FAMENU W JABŁONNIE I GAŁĘZICACH. Miejscowości, z których pochodzą najpełniejsze serie iamenu - Jabłonna i Gałęzice (Ostrówka) - oddalone są od siebie o ok. 25 km, a profile ich różnią się bardzo wyraźnie, zarówno petrograficznie, jak i miąższościami warstw oraz zespołami faunistycznymi w odpowiadających sobie poziomach. Te różnice w wykształceniu obu profilów są, być może, związane z faktem, iż, w stosunku do Gałęzic, Jabłonna położona jest bardziej na wschód, a zatem bliżej przypuszczalnego obszaru denudacji (Pajchlowa, 1959). Czerwony kolor wapieni Jabłonny wskazuje zatem na silną lateryzację i przynoszenie dużych ilości substancji żelazistych z lądu. Zabarwienie to, które w Jabłonnie występuje niemal od początku famenu, w Kowali leżącej między Jabłonną i Gałęzicami pojawia się znacznie później (ustna informacja J. Czarnockiego, udzielona Z. Kielan-Jaworowskiej). KORELACJA WARSTW Z TRYLOBITAMI W POZIOMIE GATTENDORFIA REGIONU KIELECKIEGO. Wobec ubóstwa skamieniałości w dolnym karbonie Gór Świętokrzyskich oraz ich złego najczęściej stanu zachowania, duże usługi mogą oddać stratygrafii występujące tu często bogate zespoły trylobitów z podrodziny Cyrtosymbolinae. W czasie badań nad fauną trylobitów dolnego karbonu stwierdzono uderzający fakt, że w poziomie Gattendorfia (VII) - dolny turnej, oznaczonym na podstawie trylobitów, w żadnym z omawianych stanowisk (Kowala, Jabłonna, ?Karczówka) nie znaleziono powtarzających się form. Można to tłumaczyć: 1) zajmowaniem przez określone zespoły trylobitów w tym samym czasie różnych nisz ekologicznych, 2) występowaniem różnych zespołów trylobitów w różnych okresach czasu (w obrębie jednego poziomu). Pierwsze z tych wyjaśnień wydaje się mało prawdopodobne, ponieważ trudno przypuszczać, że przy niewielkich odległościach dzielących te stanowiska ani razu nie zdarzył się przypadek przemieszczenia się pojedynczych przedstawicieli zespołu 4 do niszy zajmowanej przez zespół B. Ponadto, w warstwach górnego turneju Gałęzie i Zaremb k. Łagowa, a więc stanowisk leżących na przeciwległych krańcach omawianego regionu, znaleziono te same gatunki, przy czym w Gałęzicach występowały one w soczewkach wapienia ilastego, zaś w Zarembach - w lupkach krzemionkowych, a więc można przyjąć z dużym prawdopodobieństwem, że żyły one w nieco odmiennych warunkach środowiskowych. Bardziej zadowalające wydaje się drugie wyjaśnienie, przy czym można by przyjąć, że warunki ekologiczne w poziomie Gattendorfia zmieniały się dość szybko i równie szybko zmieniały się związane z nimi zespoły trylobitów. Wydaje się, że monotonny i filogenetycznie bliski formom fameńskim zespół trylobitów z Kowali (Cyrtosymbole (Waribole) abruptirhachis) jest najstarszym spośród rozpatrywanych w tej pracy. ZALEŻNOŚĆ FAUNY TRYLOBITOWEJ OD FACJI. Opisując Phacopidae fameńskie z południowej części Gór Świętokrzyskich (Osmólska, 1958) autorka zwróciła uwagę na fakt, że w synklinie kieleckiej, zajmującej płn.-wschodnią część regionu kieleckiego, w której osady famenu wykształcone są w postaci łupków ilasto-marglistych z cienkimi wkładkami wapieni, występują wyłącznie ślepe Phacopidae z rodzajów Trimerocephalus McCoy, 1849, Dianops R. & E. Richter, 1923 i Ductina (R. & E. Richter, 1931). W zespole tym sporadycznie tylko pojawiają się nieliczne Proetidae. Natomiast w synklinie gałęzicko-daleszyckiej, zajmującej płd.-zachodnią część tego regionu, gdzie famen wykształcony jest w postaci wapieni, z obfitą fauną głowonogową i trylobitową, występują wyłącznie Proetidae z normalnie rozwiniętymi oczami, należące do podrodzajów: C. (Cyrtosymbole) R. Richter, 1913, C. (Waribole) R. & E. Richter, 1926 i C. (Calybole) R. & E. Richter, 1926, zaś z Phacopidae występują tylko dwa gatunki: Phacops Emmrich, 1839, z dobrze rozwiniętymi oczami (w najwyższych poziomach famenu). Brak natomiast w obu wymienionych wyżej typach osadów fameńskich ślepych rodzajów Proetidae, jak: Drevermannia R. Richter, 1909, Chaunoproetus R. & E. Richter, 1919, Typhloproetus R. Richter, 1913, występujących zarówno na wschód, jak i na zachód od omawianego obszaru. Zaobserwowane fakty nie pozwalają wątpić, że istnieje zależność między obecnością oczu u trylobitów fameńskich a facją, a więc odpowiadającymi jej warunkami ekologicznymi. Wapienie klymeniowe z Proetidae o oczach normalnych, występujące w synklinie gałęzicko-daleszyckiej, wskazują na istnienie tu w famenie progów podmorskich (Pajchlowa, 1959), w których rejonie występowała bogata fauna dobrze naświetlonego morza otwartego. W otaczających te progi głębszych partiach morza, o gorzej naświetlonym dnie, osadzały się grube kompleksy ilasto-marglistych osadów pelagicznych, z bardzo ubogą fauną, w której stosunkowo liczne są jedynie ślepe Phacopidae. Takie samo zjawisko jak w Górach Świętokrzyskich, chociaż mniej wyraźnie zaznaczone (por. tabela 5 - str. 80/81), obserwuje się wśród opracowanych przez Maksimową (1955) trylobitów fameńskich Uralu i północnych Mugodżarów. W utworach wapiennych tego okresu (głównie wapienie ilaste) występuje fauna mieszana, złożona zarówno z Phacopidae, jak i Proetidae, przy czym zespół ten charakteryzuje się przewagą ilościową (ilość okazów i rodzajów) form z oczami nieco zredukowanymi: Dienstina, Cryphops, Nephranops, C. (Calybole) (?), lub normalnie rozwiniętymi: Phacops, C. (Waribole), C. (Cyrtosymbole), Perliproctus, - nad formami zupełnie ślepymi: Trimerocephalus, Dianops, Typhloproetus, Chaunoproetus. W utworach ilastych natomiast, występujących w północnych Mugodżarach, znaleziono wyłącznie ślepe Phacopidae (Ductina, Trimerocephalus, Dianops) i jeden gatunek Proetidae (Drevermannia ninae Maksimova) również ślepy. Maksimowa (1955), w rozdziale poświęconym przyczynom występowania redukcji oczu u trylobitów fameńskich, podkreśla, że (pewne fakty - jak obecność w osadach szczątków roślin lądowych lub przedstawicieli grup zwierząt występujących w wodach naświetlonych - wskazują na przybrzeżny charakter osadów, zawierających opisane przez tę autorkę trylobity. Zdaniem Maksimowej, wskazuje to na związek redukcji oczu z życiem w warstwie przydennego mułu, nie zaś z głębokością morza. Nie wyklucza jednak przy tym, że redukcja oczu mogła być spowodowana rozmaitymi przyczynami. R. Richter (1913, 1956), rozważając obie przyczyny redukcji oczu, przyjmuje, że życie w warstwie przydennego mułu mogło istotnie spowodować redukcję oczu. Ponieważ w południowej części Gór Świętokrzyskich, w strefie płytszej, osadzały się wapienie, zaś w głębokiej łupki ilasto-margliste, trudno zdecydować, który z dwóch czynników: słabe naświetlenie dna, czy też jego zamulenie, zadecydował o istnieniu ubogiego zespołu fauny, w którym dominowały trylobity pozbawione oczu. UWAGI O ZALEŻNOŚCI MIĘDZY ZMIENNOŚCIĄ A WYGASANIEM PÓŹNOPALEOZOICZNYCH PROETIDAE. W grupie późnopaleozoicznych Proetidae obserwuje się szereg zjawisk, które - zdaniem niektórych autorów (Gheyselink, 1937; Erben, 1961) - są symptomami zbliżającego się wymarcia trylobitów. Do tych objawów zaliczyć można m.in. uderzająco dużą zmienność gatunkową, obserwowaną także w niektórych zespołach trylobitów w późnym paleozoiku. W Górach Świętokrzyskich zjawisko to można zaobserwować szczególnie wyraźnie na materiale z dolnego karbonu (poziom Pericyclus) w Zarembach. Charakterystyczną cechą wspomnianego zespołu jest duża ilość gatunków dotychczas nie znanych. Liczne są także okazy, które - mimo zadowalającego stanu zachowania - trudno zaliczyć do któregoś z występujących obok siebie gatunków. Niekiedy sprawia też trudność nawet określenie ich przynależności rodzajowej. Zjawisko wzrastającej zmienności gatunkowej w krytycznych momentach ewolucji było obserwowane także i w innych grupach zwierzęcych. Niekiedy poprzedza ono moment wygaśnięcia szczepu. Jak wykazał Simpson (1944, s. 214; 1955, s. 291), zjawisko to nie ma nic wspólnego z tzw. „zmiennością starczą”, lecz związane jest z faktem, że przy kurczeniu się i zanikaniu odpowiedniego środowiska może wystąpić zwiększenie zmienności, która ma charakter eksploracyjny. Jeśli nowe, wolne środowisko jest dostępne dla którejś linii, może nastąpić ponowna radiacja i powstanie nowej grupy. W przeciwnym przypadku następuje wygaśnięcie. Zjawisko to ilustrują dość dobrze fakty, zaobserwowane w historii Proetidae. Podrodzina Cyrtosymbolinae w famenie opanowała środowisko, odpowiadające wapiennej facji cefalopodowej. Na ostatnie poziomy tego piętra (V i VI) przypada największa ilość znanych gatunków Cyrtosymbolinae. Zmianie warunków środowiskowych obszarów, objętych facją cefalopodową, jaka nastąpiła na przełomie famenu i dolnego karbonu, towarzyszy również wyraźny kryzys w ewolucji Cyrtosymbolinae. Nielicznym przedstawicielom tej grupy (podrodzaje: Macrobole, Waribole; rodzaje: Drevermannia, Typhloproetus) udało się jednak przeniknąć do tego nowego środowiska i opanować je, dając początek ponownej radiacji. Gdy z kolei w młodszym, dolnym karbonie środowisko to, odpowiadające biofacji cefalopodowej, zaczęło zanikać, wystąpiła ponowna próba szukania nowych, wolnych areałów. Ta faza ewolucji Cyrtosymbolinae odpowiada wspomnianemu na wstępie gwałtownemu zwiększeniu się zmienności. W tym przypadku próba ta nie została uwieńczona całkowitym powodzeniem. Powodem tego, jak się wydaje, mogło być opanowanie jedynego dostępnego środowiska, odpowiadającego litofacji wapienia węglowego, przez inną grupę Proetacea - Phillipsiidae, zapewne lepiej przystosowaną i mogącą z powodzeniem konkurować z Cyrtosymbolinae. Że próby opanowania tego środowiska były czynione, świadczy obecność w wizenie, w litofacji wapienia węglowego, obok Phillipsiidae, rodzaju Liobole, który zapewne odznaczał się największą w podrodzinie Cyrtosymbolinae zdolnością przystosowywania się. REDUKCJA OCZU A WYGASANIE PROETIDAE. Zdaniem niektórych autorów (Erben, 1958), obserwowana dość często u późno-paleozoicznych Proetidae stopniowa redukcja oczu, początkowo adaptatywna, z czasem staje się hyperspecjalizacją i jest objawem tzw. typolitycznej fazy ewolucji tej grupy. Pogląd ten wydaje się być sprzeczny z faktem, że - aczkolwiek istotnie w poziomach VII i VIII ilość rodzajów ślepych jest wyraźnie większa - w poziomie IX, a więc tuż przed wygaśnięciem Proetidae, liczba ślepych rodzajów maleje, zaś obok zachowanych nielicznych form z oczami, pojawiają się nowe rodzaje, słabo wprawdzie zróżnicowane, lecz o dużej ilości osobników, które także mają zachowany płat wzrokowy oka (por. s. 84). OGÓLNE UWAGI DOTYCZĄCE ONTOGENEZY, MORFOLOGII I SYSTEMATYKI CYRTOSYMBOLINAE HUPÉ. Zgromadzone trylobity fameńskie i dolno-karbońskie Gór Świętokrzyskich dały możność prześledzenia pewnych zmian, zachodzących w morfologii pancerza podczas rozwoju ontogenetycznego. Materiał dla tych obserwacji stanowiły małe (od 0,8 mm) kranidia, policzki i pygidia, pochodzące z wylinek osobników, reprezentujące prawdopodobnie stadium meraspis i holaspis, a należące do następujących gatunków: Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) gotica R. & E. Richter, 1926 - famen (pl. II, fig, 1, 2; text-pl. II, fig. 1-5), C. (Cyrtosymbole) pusilla (Gürich, 1896) - famen (pl. I, fig. 1,4; text-pl. I, fig. 4-7), C. (Cyrtosymbole) franconica nova n.subsp. - famen (pl. V, fig. 3, 5), C. (Waribole) conifera R. & E. Richter, 1926 - famen (pl. VIII, fig. 2, 4, 5, 7), C. (Waribole) octofera altera n.subsp. - famen (pl. IX, fig. 1-3), C. (Waribole) abruptirhachis R. & E. Richter, 1919 - karbon (text-pl. VII, fig. 1, 2, 4, 5), C. (Macrobole) laticampa n.sp. - karbon (pl. XI, fig. 1, 2), C. (Macrobole) brevispina n.sp. - karbon (pl. XIII, fig. 3-5), ?Formonia sp. - karbon (pl. XVII, fig. 6-8), Liobolina apodemata n.sp. - karbon (pl. XV, fig. 10, 11), Liobole zarembiensis n.sp. - karbon (pl. XV, fig. 5-7), Liobole sp. c - karbon (pl. XV, fig. 3). W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, między innymi, że najmłodsze znalezione stadia meraspis przedstawicieli Cyrtosymbolinae charakteryzują się zaostrzonym z przodu kranidium oraz pygidium z zaznaczonym wcięciem larwalnym, występującym na limbusie, w przedłużeniu osi pygidialnej. Obie wymienione cechy zanikają w czasie wzrostu osobników. W rozprawie niniejszej poczyniono również pewne obserwacje, dotyczące ornamentacji pancerza. Przyjęta przez autorkę systematyka zgodna jest w zasadzie z systematyką zastosowaną przez R. & E. Richter i W. Struve w „Treatise on Invertebrate Paleontology” (1959). Podano także poglądy autorki na filogenezę niektórych rodzajów podrodziny Cyrtosymbolinae (por. tabela 7 na s. 92). W części systematycznej opisano 51 form, z których 20 stanowi nowe gatunki lub podgatunki, zaś 26 oznaczonych zostało tylko do rodzaju. Poniżej podano diagnozy wszystkich nowych gatunków i podgatunków oraz jednego podrodzaju. Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) franconica primitiva n.subsp. (pl. III; IV, fig. 1-4; text-pl. III, fig. 1, 2). Diagnoza. - Zarys glabelli groszkowaty. Limbus przedni słabo zaznaczony. Pierścień potyliczny nie zwężający się ku bokom. Płaty powiekowe wąskie (tr.). Policzek ruchomy dość stromy, ze słabo zaznaczonym kantem otaczającym oko. Pygidium płaskie, prawie półkoliste. Limbus nie odgraniczony od płatów pleuralnych. Oś ma 8-9 pierścieni. 5-6 żeber na płatach pleuralnych. Ornamentacja cranidium w postaci siatkowatej. Policzek ruchomy i pygidium pokryte guzkami, niekiedy zlewającymi się i tworzącymi ornamentację siatkowatą. Cyrtosymbole (Cyrtosymbole) franconica nova n.subsp. (pl. V, fig. 1-6; text-pl. III, fig. 3-6). Diagnoza. - Przednia część glabelli silnie wypukła. Płaty powiekowe półkoliste, szerokie (tr.). Pierścień potyliczny lekko zwężający się ku bokom. Policzek ruchomy stromo opadający ku dołowi, z wyraźnym kantem otaczającym oko. Pygidium silnie sklepione, nieco wydłużone, z zaznaczonym limbusem. Oś ma 9-10 pierścieni. Na płatach pleuralnych 7-8 żeber. Ornamentacja siatkowata, zaznaczona na powierzchni cefalonu i pygidium. Cyrtosymbole (Calyhole) radiata n.sp. (pl. VI, fig. 1-5; text-pl. IV, fig. 4, 5). Diagnoza. - Cefalon półkolisty, lekko sklepiony poprzecznie. Limbus przedni podciągnięty ku górze. Glabella, wydłużona, zwężająca się ku przodowi, między S₃ przewężona. Bruzdy boczne głęboko wcięte. Płaty powiekowe o silnie wygiętym zarysie, umieszczone w połowie długości glabelli. Przednie i tylne gałęzie szwów twarzowych silnie dywergentne. Oczy dość duże. Pygidium z promieniście ułożonymi żebrami. Duplikatura cefalonu i pygidium bardzo szeroka. Ornamentacja delikatna, siatkowata. Cyrtosymbole (Waribole) octofera altera n.subsp. (pl. IX, fig. 1-6; text-pl. V, fig. 3-5). Diagnoza. - Glabella z przodu nieco zaostrzona. Bruzdy osiowe przy płatach powiekowych zanikające. Tylne kąty glabelli oraz krańce pierścienia potylicznego silnie obniżone. Cyrtosymbole (Waribole) prima n.sp. (pl. VII, fig. 1-3; text-pl. VI, fig. 5, 6). Diagnoza. - Glabella szeroka, zwężająca się ku przodowi. Bruzdy boczne nie zaznaczone. Limbus przedni bardzo wąski (long.), silnie podgięty ku górze. Pierścień potyliczny lekko zwężający się ku bokom. Płaty powiekowe bardzo szerokie (tr.). Policzek ruchomy z silnie podgiętym ku górze limbusem bocznym i dużym okiem. Pygidium otoczone wąskim, wypukłym limbusem. Guzkowata ornamentacja pokrywa niektóre części pancerza. Cyrtosymbole (Waribole) secunda n.sp. (pl. VII, fig. 4-7; text-pl. VI, fig. 7). Diagnoza. - Płaty (powiekowe trójkątne, w cszęści środkowej zagłębione. Policzek ruchomy z zaznaczonym ostrym kilem, przebiegającym wzdłuż dużego oka. Pygidium z lekko zaznaczonym limbusem i płaską duplikaturą. Pancerz pokryty dość dużymi guzkami. Cyrtosymbole (Waribole) granulata n.sp. (pl. VI, fig. 7, 8; text-pl. VI, fig. 2-4). Diagnoza. - Glabella zwężająca się ku przodowi, z lekko zaznaczonymi bruzdami bocznymi. Pole preglabellarne szerokie (long.). Płaty powiekowe duże i szerokie (tr.); γ daleko odsunięte od bruzd osiowych. Guzki na pancerzu delikatne i rzadko rozrzucone. Cyrtosymbole (Macrobole) laticampa n.sp. (pl. XI, fig. 1-5). Diagnoza. - Glabella wydłużona, lekko zwężająca się ku przodowi. Pierścień potyliczny szeroki (long.). Pole preglabellarne równe, szerokości (long.) pierścienia potylicznego. Limbus przedni plaski. Płaty powiekowe wąskie (tr.), położone w połowie długości glabelli. Policzek ruchomy, z długim, sięgającym pygidium kolcem. Zarys pygidium paraboliczny, oś szeroka (tr.), gwałtownie zwężająca się ku tyłowi. Cyrtosymbole (Macrobole) brevispina n.sp. (pl. XIII, fig. 2-9; text-pl. VIII, fig. 1, 2). Diagnoza. - Glabella z przodu szeroko zaokrąglona. Limbus przedni wypukły. Pierścień potyliczny z zaznaczonymi płatami potylicznymi. Przednie gałęzie szwów twarzowych krótkie, silnie dywergentne. Policzek ruchomy z krótkim kolcem. Oś pygidialna, gwałtownie zwężająca się ku tyłowi, ma jedenaście pierścieni. Listewka zaosiowa słabo zaznaczona. Kranidium pokryte gęstą, drobną granulacją. Cyrtosymbole (?Macrobole) differtigena n.sp. (pl. XII, fig. 3-5; text-fig. 5 B). Diagnoza. - Glabella wydłużona, zwężająca się ku przodowi, jej przód zaokrąglony. Pierścień potyliczny szeroki (long.), nie zwężający się dystalnie. Pola preglabellarnego brak. Limbus przedni wąski, podgięty ku górze. Płaty powiekowe wąskie (tr.), w połowie długości glabelli. Policzek ruchomy szeroki (tr.), jego postero-lateralny kąt wydłużony, wydęty. Powierzchnia wzrokowa mała, niska. Pygidium o zarysie parabolicznym, bez limbusa. Oś szeroka (tr.), silnie zwężająca się ku tyłowi, ma dziewięć pierścieni. Cyrtosymbole (Mirabole) n.subgen. Diagnoza. - Glabella wydłużona, z przodu zaokrąglona, z lekko zaznaczonymi bruzdami bocznymi. Pierścień potyliczny nie zwężający się (long.) dystalnie. Płaty powiekowe niewyraźnie zaznaczone, nieco poza połową długości glabelli. Policzki stałe szerokie (tr.). Region preglabellarny szeroki (tr.). Limbusa przedniego brak. Tylne gałęzie szwów twarzowych długie i nieco dywergentne. Przednie gałęzie szwów twarzowych od γ do β krótkie i dywergentne, od β do α bardzo długie, konwergentne. Powierzchnia wzrokowa oka duża i tylko nieznacznie wypukła. Kolec policzkowy długi, zaostrzony. Pygidium półkoliste, z niewyraźnie zaznaczonym limbusem. Oś, silnie zwężająca się ku tyłowi, ma dziesięć wypukłych pierścieni. Sześć żeber na płatach pleuralnych. Bruzdy pleuralne i interpleuralne wyraźne. Cyrtosymbole (Mirabole) kielanae n.sp. (pl. X, fig. 7). Diagnoza - jak dla podrodzaju. Typhloproetus kozlowskii n.sp. (pl. XVII, fig. 2; text-pl. VIII, fig. 4). Diagnoza. - Kranidium z przodu zaostrzone. Glabella silnie sklepiona poprzecznie, w połowie swej długości przewężona. Tylne bruzdy boczne (S₁) odcinają płaty bazalne (L₁ ). Pierścień potyliczny zwężający się dystalnie. Płaty powiekowe niewyraźnie wyodrębnione, z zaznaczonym szczątkowym wałeczkiem ocznym. Policzki stałe szerokie (tr.). Przednie i tylne gałęzie szwów twarzowych silnie dywergentne. Pancerz pokryty drobnymi guzkami. ?Typhloproetus angustigenalis n.sp. (pl. XVII, fig. 9; text-pl. VIII, fig. 6). Diagnoza. - Zarys przedniego brzegu kranidium silnie wygięty. Glabella kształtu gruszkowatego, z trzema parami bruzd bocznych. Bruzdy osiowe, od bruzdy potylicznej do S₃, bardzo słabo widoczne, ku przodowi pogłębiają się. Pierścień potyliczny zwęża się ku bokom. Pole preglabellarne niemal równe szerokością (long.) pierścieniowi potylicznemu (long.). Policzki stałe bardzo wąskie (tr.). Szwy twarzowe niemal proste, ku przodowi nieco dywergentne. Platów powiekowych brak. Formonia convexa n.sp. (pl. XVII, fig. 3, 4; text-pl. VII, fig. 9; text-fig. 6, 1). Diagnoza. - Cefalon w profilu podłużnym silnie wypukły. Na przednim brzegu kranidium dość długi, łukowato wygięty kolec. Glabella długa, wąska, zwężająca się ku przodowi. Bruzdy osiowe płytkie. Tylko tylne bruzdy boczne (S₁) zaznaczone. Policzki stałe szerokie (tr.). Płatów powiekowych brak. Szwy twarzowe proste. Policzek ruchomy szeroki (tr.), z niezwykle długim kolcem. Oczu brak. Drevermannia moravica minuta n.subsp. (pl. X, fig. 4-6; text-fig. 7). Diagnoza. - Glabella wydłużona, kształtu palcowatego. Tylne bruzdy boczne (S₁) odcinają płaty bazalne (L₁). Płaty powiekowe słabo zaznaczone. Policzki stałe szerokie (tr.). Przednie i tylne gałęzie szwów twarzowych lekko dywergentne. Policzek ruchomy z krótkim kolcem. Oczu brak. Pygidium półkoliste, z lekko wypukłym, wąskim limbusem. Liobolina praevia n.sp. (pl. XII, fig. 2). Diagnoza. - Cefalon półkolisty. Glabella prawie prostokątna. Policzki stałe bardzo wąskie (tr.). Bruzdy osiowe zanikające. Bruzda potyliczna nieco wcięta. Płatów powiekowych brak. Policzek ruchomy z zaokrąglonym kątem tylnym. Oczu brak. Pygidium półkoliste, z szeroką (tr.) osią, niewyraźnie odgraniczoną w tylnej części od reszty pygidium. Bruzdy między pierścieniami osi oraz bruzdy pleuralne i interpleuralne niewidoczne. Płaty pleuralne lekko sklepione. Liobolina apodemata n.sp. (pl. XII, fig. 1; XV, fig. 9-11; XVI, fig. 5; text-pl. IX, fig. 1-3). Diagnoza. - Glabella kształtu walcowatego. Bruzdy boczne nie zaznaczone. Bruzdy osiowe widoczne tylko w przedniej części kranidium. Bruzda potyliczna bardzo słabo zaznaczona. Tylnej bruzdy brzeżnej brak. Na wewnętrznej powierzchni tylnej krawędzi pierścienia potylicznego umieszczona para wyrostków, przypominających apodemy. Płatów powiekowych brak. Pygidium kształtu parabolicznego. Limbus słabo zaznaczony. Oś płaska, szeroka (tr.), jej tylna część wyraźnie oddzielona od reszty pygidium. Platy pleuralne ku tyłowi opadające, poprzecznie silnie sklepione. Liobole zarembiensis n.sp. (pl. XIV, fig. 1, 2; XV, fig. 5-8; XVI, fig. 2, 3; text-pl. IX, fig. 4, 5). Diagnoza. - Glabella prawie prostokątna, nieco przewężona między S₃. Przedni brzeg kranidium nieco podgięty ku górze. Region preglabellarny wąski (long.), wklęsły. Limbusa brak. Płaty powiekowe lekko zakrzywione, długie (long.), nieco przesunięte ku przodowi. Limbus tylny bardzo długi (tr.), zagięty ku tyłowi. Liobole barilliformis n.sp. (pl. XIV, fig. 5). Diagnoza. - Glabella szeroka, kształtu baryłkowatego. Trzy pary bruzd bocznych wyraźnie zaiznaczone. Pierścień potyliczny poprzecznie wypukły. Kranidium z przodu szeroko zaokrąglone. Płaty powiekowe w połowie długości giabelli. Policzki stałe silnie obniżające się ku tyłowi. Diacoryphe strenuispina n.sp. (pl. XI, fig. 6; XII, fig. 6, 7; text-pl. VII, fig. 8; text-fig. 5 A). Diagnoza. - Bruzdy osiowe słabo zaznaczone. Bruzda potyliczna płytka. Pole preglabellarne szerokie (long.), nieco wklęsłe. Płaty powiekowe bardzo wąskie (tr.), umieszczone w połowie długości glabelli. Policzek ruchomy z małym okiem i silnym grubym kolcem.
RU
ВВЕДЕНИЕ. Настоящая заметка посвящена трилобитам семейства Proetidae Salter 1864, подсемейства Cyrtosymbolinae Hupé, 1953, выступающим в слоях фамена и нижнего карбона южной части Свентокржиских Гор. Из фамена авторша описала 10 видов и подвидов, из которых 7 признала новыми. Нижне-карбонские трилобиты этого района отнесены к 15 видам, среди которых 13 новых. ХАРАКТЕРИСТИКА ОТЛОЖЕНИЙ ФАМЕНА И НИЖНЕГО КАРБОНА СВЕНТОКРЖИСКИХ ГОР. Отложения фамена Свентокржиских Гор выступают в двух палеогеографических районах - северном и южном (фиг. 1 на стр. 54), в которых они различно развиты. В северном районе выступают отложения мощностью в несколько сот метров, сланцевато-известковые, с убогой фауной, среди которой чаще всего попадались слепые трилобиты семейства Phacopidae (Осмульска, 1958). В южном районе Свентокржиских Гор, в синклинали Галензице-Далешице, выступает комплекс мощностью в несколько метров климениевых известняков, образовавшихся на подморских порогах (Пайхлёва, 1959), с очень обильной фауной, среди которой многочисленные трилобиты, относящиеся к подсемейству Cyrtosymbolinae. Отложения этого типа были найдены, между прочим, в Галензицах, Ковали, Яблонне и в Лагове, из которых то местностей описаны тут трилобиты фамена. В Галензицах (фиг. 4 на стр. 61) и в Ковали установлено выступание только верхнего фамена (от III горизонта до VI), в Яблонне же (фиг. 3 на стр. 59) и окрестностях Лагова выступает полный профиль фамена (от II горизонта до VI). На фамене залегает вообще согласно карбон, образованный в фации илистых или кремнистых сланцев, с очень убогой фауной, среди которой наиболее обильно представлены трилобиты. На их основе удалось установить наличие в южной части Свентокржиских Гор нижнего турне (горизонт VII, см. таб. 1 - стр. 56/57), равно как верхнего турне и нижнего визе (горизонт VIII, см. таб. 1). ЗАВИСИМОСТЬ ТРИЛОБИТОВОЙ ФАУНЫ ОТ ФАЦИИ. Описывая Phacopidae из южной части Свентокржиских Гор (Осмульска, 1958) авторша имела уже возможность обратить внимание на факт, что в келецкой синклинали, где отложения фамена образованы в виде сланцевато-известняковой фации, выступают исключительно слепые Phacopidae родов Trimerocephalus R. & Е. Richter, Dianops R. & E. Richter, Ductina R. & E. Richter. В этой совокупности появляются лишь спорадически немногочисленные Proetidae. Между тем, как в галензицко-далешицкой синклинали, где фамен образован фацией климениевых известняков, выступают почти исключительно Proetidae, с хорошо развитыми глазами, a Phacopidae выступающие в самых верхних горизонтах фамена представлены только двумя видами рода Phacops Emmrich, равным образом с хорошо развитыми глазами. Замеченное явление не вызывает сомнения, что существует зависимость между наличием глаз а фацией, и следовательно отвечающими ей экологическими условиями. Климениевые известняки, содержащие Proetidae с хорошо развитыми глазами, соответствуют, по всей вероятности, отложениям открытого моря хорошо освещенного, и являются повидимому менее глубокими осадками, чем грубые комплексы илисто-мергелистых отложений. Сопоставляя фаменские трилобиты Свентокржиских Гор и Урала, а также северных Мугоджар (Перна, 1915; Максимова, 1955), авторша заметила, что уста-новленное выше явление можно также наблюдать на территории С.С.С.Р., однако отмечается оно менее отчетливо (см. таб. 5 - стр. 80/81). В известняковых образованиях фамена (главным образом илистых известняков) выступает смешанная фауна, состоящая равным образом из Proetidae, как и Phacopidae, причем совокупность эта характеризуется количественным преобладанием форм с глазами - над формами слепыми. Между тем, в илистых отложениях (северные Мугоджары) найдено искючительно слепые Phacopidae и один вид Proetidae - тоже слепой. Максимова (1956), рассматривая причины редукции глаз у трилобитов, признала, что следует их связывать главным образом с заилением дна, принимая однако возможность воздействия в то же время и других факторов среды. По Р. Рихтеру (1913), главной причиной редукции глаз у трилобитов была большая глубина и связанное с этом слабое освещение дна. Ввиду того, что в Свентокржиских Горах в более мелких зонах отлагались известняки, а в более глубоких илистые осадки, - трудно решить, который из двух рассматриваемых факторов играл тут решающую роль. Следует подчеркнуть, что в Свентокржиских Горах не найдено до сих пор родов слепых Proetidae, как Drevermannia, Chaunoproetus, Typhloproetus - выступающих равно как к востоку, так и к западу от этого района. ЗАМЕЧАНИЯ О ЗАВИСИМОСТИ МЕЖДУ ИЗМЕНЧИВОСТЬЮ А ВЫМИРАНИЕМ PROETIDAE ПОЗДНЕГО ПАЛЕОЗОЯ. Материал нижне-карбонских трилобитов Cyrtosymbolinae из местности Зарэмбы, характеризующийся сильной изменчивостью и вызывающий подчас трудности в определении систематической принадлежности некоторых форм, может вызвать мысль о существовании какой то связи между этой изменчивостью а наступающим вымиранием этого подсемейства. По мнению авторши, вымирание это не было вызвано автогенетическими причинами, а единственно только изменением среды. РЕДУКЦИЯ ГЛАЗ А ВЫМИРАНИЕ PROETIDAE. Из количественного сопоставления родов с глазами и родов в большинстве случаев слепых (см. стр. 84) следует, что нельзя считать редукцию глаз как проявление „филогеронтизма”. В самом верхнем горизонте нижнего карбона (VIII) число родов слепых отчетливо уменьшается, а появляются новые роды, с довольно хорошо развитыми глазами. ОБЩИЕ ЗАМЕЧАНИЯ КАСАЮЩИЕСЯ ОНТОГЕНЕЗА, МОРФОЛОГИИ И СИСТЕМАТИКИ CYRTOSYMBOLINAE HUPÉ. В онтогенетическом развитии трилобитов, относящихся к подсемейству Cyrtosymbolinae, в более поздних его стадиях, можно наблюдать ряд изменений происходящих в морфологии отдельных частей панцыря (текст - пл. I, фиг. 4-7, II, фиг. 1-5; VII, фиг. 1, 2, 4, 5; пл. I, фиг. 1, 4; II, фиг. 1-2; V, фиг. 3, 5; VIII, фиг. 2, 4, 5, 7; IX, фиг. 1-3; XI, фиг. 1, 2; XIII, фиг. 3-5). ЗАМЕЧАНИЯ О СИСТЕМАТИЧЕСКОМ ПОЛОЖЕНИИ ОПИСАННЫХ ФОРМ. Авторша приняла, за малыми исключениями, систематику предложенную Р. & Е. Рихтер и Е. Струве (1959), равно как привела сопоставление более новых воззрений на систематическое положение фаменских и нижне-карбонских родов, относимых к семейству Proetidae Salter, 1846 (см. таб. 6 - стр. 90/91). В систематической части приведено описание 5 известных видов трилобитов, 20 новых видов и подвидов, а также 26 форм, не обозначенных как виды, принимая во внимание отсутствие достаточно обильного материала. Выделено также один новый подрод Cyrtosymbole (Mirabole) n. subgen., представленный пока что одним типичным видом: С. (Mirabole) kielanae, а также новый род Spatulina п. gen., охватывающий некоторые формы, относимые до сих пор к роду Cystispina R. & Е. Richter, 1939. Материал касающийся Cyrtosymbolinae Свентокржиских Гор дал возможность расширить радиус стратиграфического выступания некоторых родов, как Formonia R. & Е. Richter, 1927, известного до сих пор из среднего фамена (горизонт III), а найденного также в нижнем карбоне (горизонт VIII), и Liobolina R. & Е. Richter, 1951, известную только из горизонта VII, а выступающую тоже в Свентокржиских Горах, в горизонте VIII. ДИАГНОЗЫ. С. (Cyrtosymbole) franconica primitiva n. subsp. (пл. III; IV, фиг. 1-4; текст-пл. III, фиг. 1, 2). Обрис глабели грушевидный. Передний край слабо выражен. Затылочное кольцо не суживающееся к бокам. Глазные крышки узкие (tr.). Подвижная щека довольно обрывистая, со слабо выраженной граней, окаймляющей глаз. Хвостовой щит плоский, почти полукруглый. Краевая кайма не отграничена от плевральных лопастей. Ось с 8-9 кольцами. На плевральных лопастях 5-6 ребер. Орнаментация кранидия в виде сетчатости. Подвижная щека и хвостовой щит покрыты бугорками, иногда сливающимися и создающими сетчатую орнаментацию. С. (Cyrtosymbole) franconica nova n. subsp. (пл. V, фиг. 1-6; текст-пл. III, фиг. 3-6). Передняя часть глабели сильно выпуклая, глазные крышки полукруглые, широкие (tr.). Затылочное кольцо слегка суживается к бокам. Подвижная щека круто опадающая книзу, с отчетливой граней окружающей глаз. Хвостовой щит прочно сводчатый, несколько удлинен, с отчетливой краевой каймой. Ось имеет 9-10 колец. На плевральных лопастях 7-8 ребер. Орнаментация сетчатая, отме-ченная на поверхности головного и хвостового щитов. Cyrtosymbole (Calybole) radiata n. sp. (пл. VI, фиг. 1-5; текст-пл. IV, фиг. 4, 5). Головной щит полукруглый, поперек слегка сводчатый. Передняя краевая кайма отчетлива, подогнута кверху. Глабель удлиненная, суживающаяся к переду; между боковыми бороздами S₃ сужена. Боковые борозды глабели глубоко врезаны. Глазные крышки, с сильно изогнутым очертанием, расположены на уровне половины длины глабели. Передние и задние ветви лицевых швов сильно дивергентны. Глаза довольно большие. Хвостовой щит с радиально расположенными ребрами. Дублюра головного и хвостовго щитов очень широкая. Орнаментация тонкая, сетчатая. С. (Waribole) octofera altera n. subsp. (пл. IX, фиг. 1-6; текст-пл. V, фиг. 3-5). Глабель спереди несколько заострена. Осевые борозды при глазных крышках атрофируются. Задние углы глабели, равно как края затылочного кольца, сильно обнижены. С. (Waribole) рrimа n. sp. (пл. VII, фиг. 1-3; текст-пл. VI, фиг. 5, 6). Глабель широкая, суживающаяся к переду. Боковые борозды невыражены. Передняя краевая кайма очень узкая (long.), сильно загнута кверху. Затылочное кольцо слегка суживающееся на бока. Глазные крышки очень широкие (tr.). Подвижная щека с сильно загнутым кверху боковым лимбом и большим глазом. Хвостовой щит окаймлен узкой, выпуклой краевой каймой. Бугорковатая орнаментация покрывает некоторые части панцыря. С. (Waribole) secunda n. sp. (пл. VII, фиг. 4-7; текст-пл. VI, фиг. 7). Глазные крышки треугольные, углублены в срединной части. Подвижная щека с выраженным острым килом, пробегающим вдоль большого глаза. Хвостовой щит с выраженной слегка краевой каймой и тонкой дублюрой. Панцырь покрыт довольно большими бугорками. С. (Waribole) granulata n. sp. (пл. VI, фиг, 7, 8; текст-пл. VI, фиг. 2-4). Глабель суживающаяся к переду, со слегка выраженными боковыми бороздами. Преглабельное поле широкое (long.). Глазные крышки большие и широкие (tr.). у далеко отодвинуты от спинных борозд. Бугорки на панцыре нежные и редко разбросанные. C. (Macrobole) laticampa n. sp. (пл. XI, фиг. 1-5). Глабель удлиненная, слегка суживающаяся к переду. Затылочное кольцо широкое (long.). Преглабельное поле равно ширине (long.) затылочного кольца. Передняя краевая кайма плоская. Глазные крышки узкие (tr.), расположены в половине длины глабели. Подвижная щека с длинным, достигающим хвостового щита, шипом. Обрис хвостового щита параболический, ось широкая (tr.), стремительно суживающаяся к заду. С. (Macrobole) brevispina n. sp. (пл. XIII, фиг. 2-9; текст-пл. VIII, фиг. 1, 2). Глабель спереди широко округлена. Передняя краевая кайма выпуклая. Затылочное кольцо с выраженными затылочными лопастями. Передние ветви лицевых швов короткие, сильно дивергентны. Подвижная щека с коротким шипом. Осевая часть хвостового щита, стремительно суживающаяся к заду, имеет 11 колец. Осевая полоска слабо выражена. Кранидий покрыт густой, мелкой грануляцией. С. (?Macrobole) differtigena n. sp. (пл. XII, фиг. 3-5; текст-фиг. 5 В). Глабель удлиненная, суживающаяся к переду; ее перед округлен. Затылочное кольцо широкое (long.), не суживающееся дистально. Преглабельное поле отсутствует. Передняя краевая кайма узкая, подогнута кверху. Глазные крышки узкие (tr.), в половине длины глабели. Подвижная щека широкая (tr.), ее постля-теральный угол удлинен, вспучен. Зрительная поверхность мала, низка. Хвостовой щит параболического очертания, без каймы. Ось широкая (tr.), сильно суживающаяся к заду, насчитывает десять колец. Cyrtosymbole (Mirabole) n. subgen. Глабель удлиненная, спереди заокруглена, с намеченными слегка боковыми бороздками. Затылочное кольцо не суживающееся (long) дистально. Глазные крышки выражены неясно, несколько вне половины длины глабели. Неподвижные щеки широкие (tr.). Преглабельный район широкий (tr.). Передней каймы нет. Задние ветви лицевых швов длинные и несколько дивергентные. Передние ветви лицевых швов от γ до β короткие и дивергентные, а от β до α очень длинные и конвергентные. Зрительная поверхность глаза большая и только незначительно выпуклая. Шип щеки длинный, заостренный. Хвостовой щит полукруглый, с неотчетливо выраженной каймой. Ось сильно суживающаяся к заду, имеет 10 выпуклых колец. На плевральных лопастях 6 ребер. Плевральные и интерплевральные борозды отчетливы. С. (Mirabole) кielanae n. sp. (пл. X, фиг. 7). Диагноз - как для подрода. Typhloproetus kozlowskii n. sp. (пл. XVII, фиг. 2; текст-пл. VIII, фиг. 4). Кранидий спереди заостренный. Глабель крепко поперечно сводчатая, в половине своей длины сужена. Задние боковые борозды (S₁) отсекают базальные лопасти (L₁). Затылочное кольцо суживающееся дистально. Глазные крышки неотчетливо обособлены, с отмеченным остаточным глазным валиком. Подвижные щеки широкие (tr.). Передние и задние ветви лицевых швов сильно ди-вергентны. Панцырь покрыт мелкими бугорками. ? Typhloproetus angustigenalis n. sp. (пл. XVII, фиг. 9; текст-пл. VIII, фиг. 6). Передний край кранидия сильно изогнут. Глабель грушевидной формы, с 3 парами боковых борозд. Спинные борозды очень слабо различимы от затылочной борозды до S₃, к переду углубляются. Затылочное колько суживается к бокам. Преглабельное поле почти что равно по ширине (long.) затылочному кольцу (long.). Неподвижные щеки очень узки, (tr.). Лицевые швы почти прямые, к переду несколько дивергентны. Глазных крышек нет. Formonia convexa n. sp. (пл. XVII, фиг. 3, 4; текст-пл. VII, фиг. 9; текст-фиг. 6, 1). Головной щит в продольном профиле сильно выпуклый. На переднем краю кранидия довольно длинный, изогнутый дугообразно шип. Глабель длинная, узкая, суживающаяся к переду. Спинные борозды неглубокие. Только задние боковые борозды (S₁) выражены. Неподвижные щеки широкие (tr.). Глазных крышек нет. Лицевые швы прямые. Подвижная щека широкая (tr.), с необыкновенно длинным шипом. Глаз нет. Drevermannia moravica minuta n. subsp. (пл. X, фиг. 4-6; текст-фиг. 7). Глабель удлиненная, пальцевидной формы. Задние боковые борозды (S₁) отсекают базальные лопасти (L₁). Глазные крышки слабо выражены. Неподвижные щеки широкие (tr.). Передние и задние ветви лицевых швов слегка дивергентны. Подвижная щека с коротким бугорком. Глаз нет. Хвостовой щит полукруглый, со слабо выпуклой, узкой каймой. Liobolina praevia n. sp. (пл. XII, фиг. 2). Головной щит полукруглый. Глабель почти прямоугольная. Неподвижные щеки очень узкие (tr.). Спинные борозды исчезающие. Подвижная щека с за-округленным задним углом. Глаз нет. Затылочная борозда несколько врезана. Глазных крышек нет. Хвостовой щит полушаровидный, с широкой (tr.) осью, неясно отграниченный сзади от остальной части хвостового щита. Борозды между кольцами оси, равно как плевральные и интерплевральные борозды, не видны. Плевральные лопасти слегка сводчатые. Liobolina apodemata n. sp. (пл. XII, фиг. 1; XV, фиг. 9-11: XVI, фиг. 5; текст-пл. IX, фиг. 1-3). Глабель цилиндрической формы. Боковые борозды не выражены. Спинные борозды видимые только в передней части кранидия. Затылочная борозда очень слабо выражена. Задней краевой борозды нет. На внутренней поверхности заднего края затылочного кольца расположена пара отростков, напоминающих аподемы. Глазных крышек нет. Хвостовой щит параболической формы. Краевая кайма слабо выражена. Ось плоская, широкая (tr.), задняя ее часть отчетливо отделена от остальной части щита. Плевральные лопасти опадающие к заду, поперечно сильно сводчаты. Liobole zarembiensis n. sp. (пл. XIV, фиг. 1, 2; XV, фиг. 5-8; XVI, фиг. 2, 3; текст-пл. IX, фиг. 4, 5). Глабель почти прямоугольная, несколько суженная между S₃. Передний край кранидия несколько подогнут кверху. Преглабельный район узкий (long.), вогнутый. Каймы нет. Глазные крышки слегка изогнутые, длинные (long.), несколько продвинуты к переду. Задняя кайма очень длинная (tr.), загнутая к заду. Liobole barilliformis n. sp. (пл. XIV, фиг. 5). Глабель широкая, боченкообразной формы. Три пары боковых борозд ясно выражены. Затылочное кольцо поперечно выпуклое. Кранидий спереди широко заокруглен. Глазные крышки в половине длины глабели. Неподвижные щеки сильно понижаются к заду. Diacoryphe strenuispina n. sp. (пл. XI, фиг. 6; XII, фиг. 6, 7; текст-пл. VII, фиг. 8; текст-фиг. 5 А). Спинные борозды слабо выражены. Затылочная борозда неглубокая. Прегла-бельное поле широкое (long), несколько вогнутое. Глазные крышки очень узкие (tr.), расположены в половине длины глабели. Подвижная щека с малым глазом и сильным, толстым шипом.

Słowa kluczowe

Wydawca

-

Rocznik

Tom

07

Numer

1-2

Opis fizyczny

p.53-204,fig.,ref.

Twórcy

autor
  • Palaeozoological Laboratory of the Polish Academy of Sciences, Warsaw, Poland

Bibliografia

  • BOJKOWSKI, K. 1960. Atlas geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne (Geological Atlas of Poland. Stratigraphic and facial problems). 6 Karbon, 2-4 , Warszawa.
  • BOUČEK, B. & PŘIBYL, A. 1960. Revise trilobitu slovenského svrchního karbonu. - Geol. Prace, 20, 5-49, Bratislava.
  • CHLUPAČ, I. 1956. Nalez spodnokarbonské fauny u Hranic na Moravê. - Vest. Ustř. Ust. Geol., 31, 268-273, Praha.
  • - 1957. Nová spodnokaribonská fauna od Hranic na Morave. - Sborn. Ustr. Ust. Geol., 24, 279-312, Praha.
  • - 1961. New Lower Carboniferous trilobites from the Moravian Karst. - Vest. Ustr. Ust. Geol., 36, 229-234, Praha.
  • - 1961. Preliminary report on som new Upper Devonian trilobites from the Moravian Karst. - Ibidem, 36. 477-481.
  • CZARNOCKI, J. 1928. Przegląd stratygrafii famenu i kanbonu dolnego (kulmu) w zachodniej i środkowej części Gór Świętokrzyskich (Aperçu de la stratigraphie du Famennien et du Carbonifère inférieur dans les parties occidentale et centrale du Massif de Ste-Croix). - Pos. Nauk. P. Inst. Geol., 21, 55-61, Warszawa.
  • - 1933. Stratygrafia warstw granicznych między dewonem i karbonem w okolicy Kowali (Stratigraphie des couches limitrophes entre le Dévonien et le Carbonifère dans les environs de Kowala). - Ibidem, 35, 31-34.
  • - 1939. Sprawozdanie z badań terenowych w Górach Świętokrzyskich w 1938 r. (Field work in the Święty Krzyż Mountains in 1938). - P. Inst. Geol., Biul. 15, 52-66, Warszawa.
  • - 1948. Przewodnik XX Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego w Górach Świętokrzyskich w 1947 r. (Guide pour XX Réunion de la Société géologique de Pologne dans les Montagnes de Ste-Croix en août 1947). - Roczn. P. T. Geol. 1947 (Ann. Soc. Géol. Pol.), 17, 237-299, Kraków.
  • - 1957. Geologia regionu łysogórskiego (Geology of the Łysogóry region). - Prace Geol., 2, 3, 11-36, Warszawa.
  • ERBEN, H. K. 1961. Blinding and extinction of certain Proetidae (Tril.). - J. Paleont. Soc. India (1958), 3, 82-104, Lucknow.
  • GHEYSELINCK, R. F. C. R. 1937. Permian trilobites from Timor and Sicily with a revision of their nomenclature and classification. 1-108, Amsterdam.
  • GOLDRING, R. 1955. The Upper Devonian and Lower Carboniferous trilobites of the Pilton beds in N. Devon. - Senckenbergiana, 36, 1/2, 27-48, Frankfurt a.M.
  • - 1958. Lower Tournaisian trilobites in the Carboniferous limestone facies of the south-west province of Great Britain and of Belgium. - Palaeontology, 1, 3, 231-244, London.
  • GORTANI, M. 1907. Contribuzioni allo studio Paleozoico Carnico. III. La Fauna a Climenia del Monte Primosio. - Mem. R. Accad. Sci. Ist. Bol., (6), 4, 1-44, Bologna.
  • GÜRICH, G. 1896. Das Palaeozoicum im Polnische Mittelgebirge. - Verh. Russ.-Kais. Min. Ges., (2), 32, 1-539, St. Petersburg.
  • - 1901. Nachträge zum Palaeozoicum des Polnisches Mittelgebirge. - N. Jb. Min., Beil, 13, 331-388, Stuttgart.
  • HAWLE, I. & CORDA, A. J. C. 1847. Prodrom einer Monographie der böhmischen Trilobiten. - Abh. k. böhm. Ges. Wiss., 5, 5, 1-176, Prag (Calve).
  • HENNINGSMOEN, G. 1960. The Middle Ordovician of the Oslo region, Norway. 13. Trilobites of the family Asaphidae. - Norsk Geol. Tidsskr., 40, 3/4, p. 211, Bergen.
  • HUPÉ, P. 1955. Classification des Trilobites. - Ann. Paléont., 41. Superfamille des Proetoidae. 198-210, Paris.
  • JAANUSSON, V. 1956. On the trilobite genus Celmus Angelin 1854. - Bull. Geol. Inst. Uppsala, 36, 5, 35-49, Uppsala.
  • JAROSZ, J. 1909. Fauna wapienia węglowego w okręgu krakowskim. I. Trylobity. - Akad. Um., 1-29, Kraków.
  • KIELAN, Z. 1959. Upper Ordovician trilobites from Poland and some related forms from Bohemia and Scandinavia (Trylobity górnoordowickie Polski i pewne formy zbliżone z Czech i Skandynawii). - Palaeont. Pol., 11, VI+ 1-198, Warszawa.
  • KOŚCIELNIAKOWSKA, O. The Upper Devonian in the Northern Synclinorium of the Holy Cross Mountains. - Bull. Acad. Pol. Sci., Ser. chim., géol., géogr., 7, 6, 19-21, Warszawa.
  • KWIATKOWSKI, S. 1959. Wapień węglowy Gałęzic (The Carboniferous limestone of Gałęzice). - Biul. Inst. Geol., 159, 3, 5-51, Warszawa.
  • MAKSIMOVA, Z. A. 1955. Trilobity srednego dovona Urala i severnych Mugodžar. - VSEGEI, N. S., 3, 3-262, Moskva.
  • - 1960. Nadsemejstvo Proetoidea Hawle & Corda. In: Osnovy Paleontologii. Členistonogie, trilobitoobraznye i rakoobraznye (red. N. E. Černyšev). 131-140, Moskva.
  • MÜNSTER, G. 1840. Beiträge zur Petrefakten-Kunde. Die Versteinerungen des Übergangskalkes mit Clymenien und Orthoceratiten von Oberfranken. 3, 7, p. 36, Beyreuth.
  • OSMÓLSKA, H. 1958. Famennian Phacopidae from the Holy Cross Mountains, Poland (Phacopidae fameńskie z Gór Świętokrzyskich). - Acta Palaeont. Pol., 3, 2, 119-148, Warszawa.
  • PAJCHLOWA, M. 1959. Atlas geologiczny Polski. Zagadnienia stratygraficzno-facjalne (Geological Atlas of Poland. Stratigraphic and facial problems). 5 Dewon, 2, 9, Warszawa.
  • PAWŁOWSKA, J. 1961. Fosforyty dolnokarbońskie w Górach Świętokrzyskich (Lower Carboniferous phosphatic concretions in the Święty Krzyż Mountains). - Biul. Inst. Geol., 167, 4, 5-39, Warszawa.
  • PERNA, A. 1915. Verchnedevonskie trilobity okrestnostej g. Verchneuralska, Orenburgskoj gubernii. - Tr. Geol. Kom. N. S. 138, 1-58, Petersburg.
  • PFEIFFER, H. 1954. Der Bohlen bei Saalfeld (Thür.). - Geologie, 11, 3-105, Berlin.
  • - 1959. Neue Beobachtungen und Funde aus dem Saalfelder Oberdevon. - Ibidem, 3, 262-279.
  • PRENTICE, J. E. 1960. Dinantian, Namurian and Westphalian rocks of the district South-West of Barnstaple, North Devon. - Quart. J. Geol. Soc., 115 (1959), 3, 261-286, London.
  • PŘIBYL, A. 1950. On the Carboniferous trilobites of Moravia-Silesia. - Bull. Int. Acad. Tch. Sci., 51, 24, 1-22, Praha.
  • RICHTER, R. 1913. Beiträge zur Kenntnis devonischer Trilobiten. II. Oberdevonische Proetiden. - Abh. Senckenb. Naturf. Ges., 31, 341-393, Frankfurt a.M.
  • RICHTER, R. & E. 1919. Proetiden aus neueren Aufsammlungen im vogtländischen und sudetischen Oberdevon. - Senckenbergiana, 1, 97-130, Frankfurt a.M.
  • - 1923. Systematic und Stratigraphie der Oberdevon-Trilobiten des Ostthüringischen Schiefergebirges. - Ibidem, 5, 59-76.
  • - 1926. Die Trilobiten des Oberdevons. - Abh. preuss. geol. Landesanst., N. F., 99, 1-314. Berlin.
  • RICHTER, R. & E. 1927. Unterlagen zum Fossilium Catalogus, Trilobita IV. - Senckenbergiana, 9, 6, 248-252, Frankfurt a.M.
  • - 1937. Kulm-Trilobiten von Aprath und Herborn. - Ibidem, 19, 1/2, 108-115.
  • - 1939. Proetiden von oberdevonischer Tracht im deutschen, englischen und mittelmeerischen Unterkarbon. - Ibidem, 21, 1/2, 82-112.
  • - 1949. Die Trilobiten der Erdbach-Zone (Kulm) im Rheinischen Schiefergebirge und im Harz. - Ibidem, 30, 1/3, 63-94.
  • - 1950. Tropidocoryphinae im Karbon. - Ibidem, 31, 277-284.
  • - 1951. Der Beginn des Karbons im Wechsel der Trilobiten. - Ibidem, 32, 1/4, 219-266.
  • - 1955. Oberdevonische Trilobiten, Nachträge. 1. Trilobiten aus der Prolobites Stufe III. - Ibidem, 36, 1/2, 49-56.
  • - 1956. Grundlagen für die Beurteilung und Einteilung der Scutelluidae (Tril.). - Ibidem, 37, 123-124.
  • RICHTER, R. & E. & STRUVE, W. 1959. Family Proetidae Salter. In: Treatise on Invertebrate Palaeontology. Part O, Arthropoda 1 (red. Moore, R. C.), 0382-0398, Kansas Univ. Press.
  • RYDZEWSKI, A. 1961. Opracowanie petrograficzne płytek cienkich z famenu Gałęzie. (Unpublished).
  • SELWOOD, E. B. 1960. Ammonoids and trilobites from the Upper Devonian and lowest Carboniferous of the Launceston area of Cornwall. - Palaeontology, 3, 2, 153-185, London.
  • SIMPSON, G. G. 1944. Tempo and mode in evolution. - Columbia Univ. Press, 3-237, New York.
  • - 1955. The mayor feature of evolution. - Ibidem. 3-434.
  • SOBOLEW, D. 1911. O famenskom jaruse Kelecko-sandomerskogo krjaža. - Ežeg. geol. miner. Rossii, 13, 1/2, 34-41, Novo-Aleksandrija.
  • TEICHERT, C. 1943. The Devonian of Western Australia. A preliminary review, p. I a. II. - Amer. J. Sci. 241, 69-94, New Haven.
  • - 1949. Observation on stratigraphy and palaeontology of Devonian Western Portion of Kimberley Division Western Australia. - Dep. Supply a. Developm., Rep. 2.
  • VEBER, V. N. 1937. Trilobity kamennougolnych i permskich otloženij SSSR. I. Kamennougolnye trilobity. - Monogr. Paleont. SSSR, 71, 8-160, Moskva- Leningrad.
  • WHITTARD, W. F. 1961. The Ordovician trilobites of the Shelve Inlier, West Shropshire, p. V. - Palaeontogr. Soc. (1960), p. 193, London.
  • ŻAKOWA, H. 1958. Biostratygrafia utworów morskich dolnego karbonu z obszaru Wałbrzycha miasta na Dolnym Śląsku. (Biostratigraphy of the Lower Carboniferous marine deposits of the area of Wałbrzych (Lower Silesia). - Pr. Inst. Geol., 3-211, Warszawa.
  • - 1962. Stratygrafia warstw dolnego karbonu w Zarembach. Warszawa. (In the press).
  • ŻAKOWA, H. & PAWŁOWSKA, J. 1961. Dolny karbon na obszarze między Radimem i Górnem w Synklinorium kielecko-łagowskim (Góry Świętokrzyskie). (Lower Carboniferous in the area between Radlin and Górno, in the Kielce- Łagów Synclinorium, Święty Krzyż Mountains). - Biul. Inst. Geol., 167, 4, 101-166, Warszawa.

Typ dokumentu

Bibliografia

Identyfikatory

Identyfikator YADDA

bwmeta1.element.agro-8091b4aa-9554-415e-b3fd-419319b77fab
JavaScript jest wyłączony w Twojej przeglądarce internetowej. Włącz go, a następnie odśwież stronę, aby móc w pełni z niej korzystać.