PL
Małże opracowane w niniejszej pracy pochodzą z osadów środkowej jury Polski Pozakarpackiej od dolnego bajosu (poziom Stephanoceras humphriesianum) do górnego keloweju włącznie (poziom Kosmoceras jason, K. pollux i K. duncani). Materiały do pracy zostały zebrane w latach 1958—1968 w czasie prac terenowych na Niżu Polskim (Łęczyca), Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (Jaworzniki, Kierszula, Teofilów, Kłobuck, Kamienica Polska, Rudniki, Włodowice — północna część regionu, oraz Ogrodzieniec (Góra Żar), Balin, Piła Kościelecka — południowa część regionu), w Łukowie koło Siedlec oraz w Bachowicach koło Wadowic na Przedgórzu Karpat. Materiał, w większości w dobrym stanie zachowania, pochodzi głównie z osadów kujawu i batonu Niżu Polskiego. W pozostałych regionach Polski jest on znacznie uboższy i w gorszym stanie zachowania. Częste są nagromadzenia małżów w postaci muszlowców ostrygowo-meleagrinellowych, ostrygowo-trygoniowych czy ostrygowo-serpulowych, które występują głównie w środkowym kujawie Niżu Polskiego (Parkinsonia subarietis) i kontynuują się do dolnego batonu (Procerites sp.). W łupkach ilastych, w różnych poziomach środkowej jury, występują nagromadzenia skorupek Bositra buchii (Roemer), najliczniej na Niżu Polskim i w północnej części regionu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. W muszlowcach małże są zwykle w gorszym stanie zachowania, często połamane, zwykle trudne w całości do wypreparowania z twardego osadu, prawie zawsze zachowują się tylko skorupki, muszle należą do rzadkości. Do szczegółowego opracowania użyto ponad 400 okazów. Z nielicznymi wyjątkami małże nie stanowią form przewodnich dla określonych poziomów stratygraficznych, ale zespoły ich są charakterystyczne dla określonych facji. Ich rozwój, sposób życia i pobieranie pokarmu uzależnione są od środowiska. Wpływ środowiska powoduje wykształcenie się różnych przystosowań w budowie części miękkich organizmu jak i budowie, zarysie, wielkości muszli. Ze względu na sposób życia wyróżnia się 2 podstawowe kategorie małżów: małże epifaunalne — żyjące na dnie morskim lub nad dnem oraz infaunalne — żyjące w osadzie. Ze względu na sposób pobierania pakarmu małże należą do grupy pobierającej cząstki organiczne z zawiesiny wodnej oraz do grupy filtrującej pokarm z osadu. W kolekcji polskiej do tej drugiej grupy należy tylko jeden przedstawiciel, Palaeonucula z 6 gatunkami, zaś wszystkie pozostałe małże reprezentują grupę pierwszą, tzn. pobierające pokarm z zawiesiny wodnej. Ze względu na miejsce bytowania zespół małżów żyjących na dnie lub ponad nim obejmuje następujące grupy: 1) małże przytwierdzające się jedną ze skorupek do trwałych obiektów dna morskiego, jak Ostrygi (Liostrea, Catinula, Nanogyra) cementujące się lewą skorupką oraz Placunopsis, cementujący się skorupką prawą; 2) małże przytwierdzające się byssusem, jak Musculus, Modiolus, Pinna, Camptonectes, Lima, Plagiostoma, Limatula, Pseudolimea, Myoconcha, które przytwierdzają się do stałych obiektów, oraz małże przytwierdzające się do obiektów dryfujących, jak Inoceramus, Bositra, Oxytoma, Meleagrinella. Małże żyjące w osadzie można podzielić, ze względu na posiadanie krótkich czy długich rurek syfonalnych, lub też ich brak, na: 1) małże nie posiadające syfonów, które żyły tuż pod powierzchnią osadu otwierając otwory inhalacyjne i exhalacyjne bezpośrednio do wody. Należą tu aktywnie, szybciej lub wolniej penetrujące osad małże rodzajów: Grammatodon, Trigonia, Myophorella, Vaugonia, Astarte, Neocrassina, Prorokia i Eriphyla; 2) małże o krótkich syfonach, które żyły płytko w osadzie, wystawiając krótkie rurki syfonalne do granicy osad—woda. W polskim materiale grupę tę reprezentuje rodzaj Tancredia; 3) małże o długich rurkach syfonalnych, najliczniej reprezentowane w kolekcji, żyjące głęboko w osadzie dennym z syfonami wysuwanymi nad powierzchnię osadu. Należą tu: Mactromya, Unicardium, Pholadomya, Goniomya, Gresslya, Myopholas, Pleuromya i Thracia (łącznie 22 gatunki). Te same cechy przystosowawcze małżów związane z trybem życia odgrywają niekiedy różną rolę w grupie epifaunalnych czy infaunalnych małżów. Na przykład ornamentacja skorupek dla małżów epifaunalnych stanowi wzmocnienie cienkich zwykle i delikatnych ich skorupek, zaś dla małżów infaunalnych ornamentacja guzkowa lub żeberkowa może warunkować głębokość penetrowania osadu, stanowiąc pewne utrudnienie w szybkim zagłębianiu się w dno. Małże o silnie wypukłych skorupkach z grupy infaunalnej zapewne zagrzebywały się płycej, zaś o skorupkach spłaszczonych bocznie mogły szybciej i głębiej drążyć osad. Niekiedy przystosowawczy charakter do środowiska może przejawiać się odmiennie nawet u przedstawicieli tego samego rodzaju. W warunkach burzliwych środowiska litoralnego, o znacznym falowaniu, intensywnym naświetleniu małże rodzaju Lima o muszlach spłaszczonych przytwierdzają się byssusem w szczelinach skalnych po nienaświetlonej stronie skały, zaś inni przedstawiciele tego rodzaju o silnie uwypuklonych skorupkach, mogą sami uwalniać się i, poruszając skorupkami, swoiście pływać. Adaptacją małżów do silnego falowania wód w strefie litoralnej przytwierdzających się jedną ze skorupek, jest znaczne pogrubienie skorupek. W ten sposób przeciwstawiają się one niszczącemu działaniu silniejszych prądów. Małże żyjące w zamulonym środowisku dennym, o znacznej zawartości klastycznych cząstek nieorganicznych zaadaptowały swe muszle wytwarzając wysokie żebra promieniste o ząbkowanym brzegu przywentralnym. Tak powstały brzeg zygzakowaty lub sfałdowany (Pseudolimea duplicata (Münster)) wielokrotnie zwiększał powierzchnię sensoryczną brzegu płaszcza a dodatkowo jeszcze zabezpieczał jamę płaszczową przed przenikaniem do niej większych cząstek nieorganicznych, działając na podobieństwo sita. Praca była finansowana przez Polską Akademię Nauk w ramach problemu MR. II. 6.