Ślady dawnych siłowni wodnych zapisane w rzeźbie terenu i krajobrazu doliny Skawicy

• Autorzy: Franczak P. , Listwan-Franczak K.

Warianty tytułu

EN

Remmants of former water power plants embedded in the relief and landscape of the Skawica valley

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Sprzyjające warunki geograficzne doliny Skawicy spowodowały, że od samego początku rozwoju osadnictwa wykorzystywano wody Skawicy do napędzania kół wodnych, a w późniejszym czasie turbin. Napędzały one głównie młyny i tartaki wodne, ale także folusze, kuźnie czy nawet cegielnie. Pierwszy młyn wodny funkcjonował w nowo osadzonej Białej (dziś Białka) co najmniej od 1564 r., gdy lokowana była tutaj wieś. Sto lat później w Skawicy oprócz tego młynu działały także trzy tartaki wodne. Od tego czasu następował powolny rozwój sieci siłowni wodnych. Do połowy XIX w. powstało ich około dziesięciu, a wiele nowych obiektów przybyło na początku XX wieku. W 1920 roku na samej tylko Skawicy (bez jej dopływów) pracowały aż 24 młyny i tartaki wodne. Po II wojnie światowej małe koła wodne i turbiny zaczęto coraz częściej montować także na największych dopływach Skawicy. Łącznie w całym dorzeczu Skawicy zidentyfikowano 69 miejsc, gdzie w XX wieku mieściły się różnego typu siłownie wodne. Nie były to już tylko tradycyjne urządzenia napędzane siłą wody, lecz coraz częściej towarzyszyły im małe elektrownie wodne. Większość z tych urządzeń przestało funkcjonować w latach 50. i 60. XX w. wraz z nadejściem elektryfikacji. Od tego czasu koła wodne i turbiny zaczęto zastępować silnikami elektrycznymi, a jedynie pojedyncze zakłady korzystały z energii wody. Pomimo tego nad Skawicą i jej dopływami nadal mieszczą się pozostałości po dawnych młynach, tartakach, foluszach itp. W większości przypadków zachowały się jedynie zarysy fundamentów bądź ślad przebiegu młynówki, w innych są to sporych rozmiarów kamienne mury. Niekiedy jednak nad brzegami rzek nadal stoją silnie zniszczone budynki tartaków lub młynów wodnych wraz z częścią wyposażenia. Obiekty te omówiono w artykule

EN

The waters of the Skawica river, thanks to favourable geographical conditions of the Skawica valley, were used to power the water wheels and turbines from the very beginning of human settlement. The river powered mainly water mills and sawmills, but also fullers, smitheries or even brickyards. The first watermill in the newly settled Biała (now Białka) was in operation at least since 1564, when the village was located here. One hundred years later, in addition to this mill, three water sawmills operated in Skawica. Since then, the network of water power plants has been slowly developing. About ten of them were built by the middle of the 19th century, and many new appeared in the early twentieth century. In 1920, as many as 24 mills and water sawmills worked on Skawica alone (without its tributaries). After World War II, small water wheels and turbines started to be installed more and more often also on the largest tributaries of the Skawica river. In total, 69 places were identified in the entire Skawica river basin, where various types of water power plants were located in the 20th century. These were no longer just traditional water-powered devices, but more and more often they were accompanied by small hydroelectric power plants. Most of these plants ceased to function in the 1950s and 1960s with the advent of electrification. Since then, water wheels and turbines have been replaced by electric motors and only individual plants have used water energy. However the remains of old mills, sawmills, foliage, etc. are still located on the Skawica river and its tributaries. In most cases, only fragments of foundations or a trace of the mill's watercourse have survived, in other cases these are large stone walls. Sometimes on the banks of rivers there are still severely damaged buildings of sawmills or water mills together with some equipment. These objects are discussed in the article

Słowa kluczowe

PL

dolina Skawicy; rzezba terenu; mlyny wodne; tartaki; energetyka wodna; obiekty hydrotechniczne; historia

• Wydawca: -
• Czasopismo: Aura
• Rocznik: 2019
• Numer: 04
• Opis fizyczny: s.3-7,fot.,bibliogr.

Twórcy

autor

Franczak P.

• Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków
• Instytut Matematyczno-Przyrodniczy, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowie, Tarnów

autor

Listwan-Franczak K.

• Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków

Bibliografia

• [1] Balińska G., J.A. Baliński. 2003. Młyny ziemi łomżyńskiej. Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, 5-15.
• [2] Dolińska M. 2009. Tradycyjne tartaki w rejonie Babiej Góry, Rocznik Babiogórski, 7: 27-31.
• [3] Franczak P., A. Szczerbińska, A. Kołodziej, K. Buczek, M. Górnik, N. Macinka. 2017. Wody powierzchniowe i podziemne, [w:] P. Franczak (red.), Police. Pasmo w cieniu Babiej Góry, IGiGP UJ, Kraków, 95-122.
• [4] Galicja na józefińskiej mapie topograficznej z lat 1779-1783. Antykta, Kraków-Warszawa, t.1, 2012, ark. 13, 14, 17, 18.
• [5] Inwentarz osiadłości miasta, poddanych i wszelkich od nich należących Prowentaów, spisany przez Komisję w roku 1713. Archiwum Państwowe w Krakowie Ekspozytura w Spytkowicach, zespół: 29/3363/0 Inwentarz Starostwa Lanckorońskiego, sygnatura: 1.
• [6] Lustracja województwa krakowskiego 1564.1962. Wydane drukiem przez J. Małeckiego, PWN, Warszawa, t.1, 211.
• [7] Lustracja województwa krakowskiego 1659-1664. 2005. Wydane drukiem przez A. Falniowską-Gradowską, F. Leśniaka. Instytut Historii PAN, Warszawa, 1.1: 263-285.
• [8] Łajczak A. 2016. Wody Babiej Góry. BgPN, Zawoja.
• [9] Łajczak A. 2016. Zarys historii działalności gospodarczej w masywie Babiej Góry i otaczającym terenie (Zachodnie Karpaty). Przegląd Geograficzny, 88(1): 17, 5-30.
• [10] Makoś K. 2009. Życie polityczne, społeczne i gospodarcze w Skawicy [w:] J.H. Harasimczyk (red.), Królewska wieś. Monografia Skawicy. Faktoria Wyrazu, Skawica-Kraków, 140-142.
• [11 ] Punzet J. 1976. Charakterystyka hydrologiczna rzeki Skawy i jej ważniejszych dopływów. Acta Hydrobiologia, 18: 353-381.
• [12] Regulacja wspólnych serwitutów opałowych dla gmin: 1. Skawica, Osielec, Juszczyn, Sidzina, Grzechynia, Maków, Zawoja, Biała ...; Archiwum Państwowe w Katowicach Oddział w Bielsku Białej; Zespół: 13/908/0/4.9/361 Dyrekcja Dóbr Żywieckich w Żywcu; Seria: 4.9 Regulacja serwitutów; Sygnatura: 361, 52: 49-56.
• [13] Rocznik Statystyki Przemysłu i Handlu Krajowego. 1885. Przemysł gorzelniany w Galicji. Krajowe Biuro Statystyczne, Lwów, 1 (3): 45-56.

Identyfikatory

DOI

10.15199/2.2019.4.1