New records of two alien mud daubers Sceliphron destillatorium (Ill.) and Sceliphron curvatum (Sm.) (Hymenoptera, Sphecidae) from Poland with comments on expansion of their ranges

• Autorzy: Wiśniowski B. , Hauflejt T. , Babik H. , Czechowski W. , Pawlikowski T.

Warianty tytułu

PL

Nowe stanowiska w Polsce dwóch obcych gatunków jaskólców Sceliphron destillatorium (Ill.) i Sceliphron curvatum (Sm.) (Hymenoptera, Sphecidae) wraz z uwagami na temat rozszerzania się ich zasięgów

• Języki publikacji: EN

Abstrakty

EN

The paper presents information on two species of digger wasps, Sceliphron destillatorium (Illiger, 1807) and S. curvatum (Smith, 1870), alien for the fauna of Poland (within its present borders). Both species are presently spreading in the country. Sceliphron destillatorium, a South-Palaearctic species, has been observed in Poland since 1960. Sceliphron curvatum was introduced to Europe from Asia in the 1970s, and at present it is known from many South- and Central-European countries. The species was found for the first time in Poland in 2003. New localities of the two species in Poland are given and issues connected with their present distribution are discussed.

PL

Rodzaj jaskólec Sceliphron Klug, 1801 jest reprezentowany na świecie przez 35 gatunków, z czego w Europie odnotowano dotychczas występowanie siedmiu. Trzy z nich to gatunki introdukowane z Azji i Ameryki Północnej. W Polsce stwierdzono dotychczas dwa gatunki: Sceliphron destillatorium (illiger, 1807) i S. curvatum (Smith, 1870). Samice jaskólca polują na pająki, które stanowią pożywienie dla rozwijających się larw. Gniazda są budowane z gliny; znaleźć je można w różnych miejscach, przyczepione do różnych podłoży -drewnianych ścian, murów, a nawet luźnych przedmiotów. Wiele gatunków cechuje się plastycznym behawiorem; gniazda zakładają często w obrębie osad ludzkich, czasem nawet wewnątrz budynków. Jaskólec naścienny Sceliphron destillatorium zamieszkiwał pierwotnie południową Palearktykę, sięgając na wschodzie po Mongolię i Chiny. W okresie międzywojennym był składnikiem rodzimej fauny, gdyż był notowany w polskiej części jarowego Podola. W granicach powojennej Polski został odnotowany po raz pierwszy w latach 60-tych XX wieku na Lubelszczyźnie i od tego czasu jest coraz częściej widywany w południowo-wschodniej Polsce. Ostatnio jego stanowiska stwierdzono na Wyżynie Małopolskiej i Podlasiu. Pojedyncza informacja o zaobserwowaniu tego gatunku na Nizinie Mazowieckiej nie jest pewna i wymaga potwierdzenia. Jaskólec wschodni Sceliphron curvatum, drugi z przedstawicieli rodzaju stwierdzony w Polsce, występował początkowo w południowej i środkowej Azji. W latach 70-tych ubiegłego wieku został zawleczony do Europy (Austrii), skąd zaczął się rozprzestrzeniać po całym kontynencie. W Polsce po raz pierwszy został znaleziony w 2003 r. we Wrocławiu. W latach następnych był notowany na rozproszonych stanowiskach w południowej części Polski, a ostatnio także w Polsce środkowej (w Warszawie). Pojawienie się dwu gatunków z rodzaju Sceliphron w Polsce to jeden z wielu przykładów ekspansji gatunków południowych (rozszerzanie zasięgów) bądź egzotycznych (świadome introdukcje lub przypadkowe zawleczenia) w ostatnich latach. Zjawisko to w odniesieniu do ciepłolubnych żądłówek (os, mrówek, pszczół) można powiązać z postępującym ocieplaniem się klimatu. Może też być wyrazem spontanicznych zmian w behawiorze (wzrost zakresu tolerancji środowiskowej gatunków). Podobne wzory zachowań znaleźć można u mrówek. Sceliphron destillatorium, podobnie jak pierwotnie śródziemnomorska mrówka Camponotus Iruncatus, pojawił się w granicach obecnej Polski w wyniku spontanicznego rozszerzania areału występowania i z historycznego punktu widzenia nie jest gatunkiem obcym w rodzimej faunie. Tempo ekspansji tego gatunku, odbywające się bez bezpośredniego udziału człowieka można ocenić na około 35 kilometrów na 10 lat w kierunku północno-zachodnim. Liczba znanych jego stanowisk w obrębie areału występowania jest duża. Jaskólec wschodni Sceliphron curvatum, podobnie jak mrówka anatolijska Lasius neglectus, jest gatunkiem obcym w faunie krajowej, gdyż pochodzi z odległych rejonów geograficznych, a do Europy trafił w wyniku zawleczenia. Gatunek ten wykazuje silne przywiązanie do siedlisk ludzkich, zwłaszcza do miast (Wrocław, a obecnie także Warszawa); S. curvatum znajduje tu sprzyjające warunki termiczne, które pozwalają mu przetrwać zimy. Z analizy ekspansji wnosić można, że niebagatelny udział w rozprzestrzenianiu się tego gatunku odgrywa działalność człowieka i transport przedmiotów, do których mogą być przyczepione komórki gniazdowe (pojawianie się wtórnych ośrodków ekspansji). Ekspansja tego gatunku odbywa się we wszystkich kierunkach od miejsca pierwszego stwierdzenia, a jej tempo jest nawet kilkunastokrotnie wyższe niż S. destillatorium; można je oszacować na ponad 400 km na dekadę. Nie jest wykluczone, że S. curvatum był zawlekany do Europy wielokrotnie w ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci. Obecnie trudno jest uważać oba gatunki jaskólców za inwazyjne, gdyż wydaje się, że nie konkurują one z gatunkami rodzimymi ani o miejsca do gniazdowania (budują gniazda w miejscach rzadko wykorzystywanych przez inne zwierzęta), ani o pokarm (pająki są bardzo obfitym źródło pożywienia). Żaden gatunek pająka nie jest zagrożony przez jaskółce, gdyż nie są one wyspecjalizowane pokarmowo. Ponadto stwierdzono już spasożytowanie larw S. curvatum przez bleskotkę Melittobia acasta (Walker) z rodziny Eulophidae. Dotychczas pojawienie się obu gatunków jaskólców w Polsce zwiększyło różnorodność biologiczną fauny krajowej. Dalsze obserwacje powinny dać odpowiedź na pytanie o ich potencjalną inwazyjność oraz interakcje z gatunkami rodzimymi.

Słowa kluczowe

EN

new record; alien species; mud dauber; Sceliphron destillatorium; Sceliphron curvatum; Hymenoptera; Sphecidae; new locality; locality; Poland; expansion

• Wydawca: -
• Czasopismo: Fragmenta Faunistica
• Rocznik: 2013
• Tom: 56
• Numer: 1
• Opis fizyczny: p.25-37,fig.,ref.

Twórcy

autor

Wiśniowski B.

• Ojcow National Park, Ojcow 9, 32-047 Ojcow, Poland

autor

Hauflejt T.

• Museum and Institute of Zoology, Polish Academy of Sciences, Wilcza 64, 00-679 Warsaw, Poland

autor

Babik H.

• Museum and Institute of Zoology, Polish Academy of Sciences, Wilcza 64, 00-679 Warsaw, Poland

autor

Czechowski W.

• Museum and Institute of Zoology, Polish Academy of Sciences, Wilcza 64, 00-679 Warsaw, Poland

autor

Pawlikowski T.

• Chair of Ecology and Biogeography, Nicolaus Copernicus University, Lwowska 1, 87-100 Torun, Poland

Bibliografia

• Bilański P., Kołodziej Z. & Pająk M. 2012. Distribution of Sceliphron destillatorium Iiiiger, 1807 (Hymenoptera, Sphecidae) in Poland. Fragmente Faunistica 55: 131-137.
• Biodiversity of Poland 2004. Information available from http://biodiv.mos.gov.pl/biodiv (10 September 2013).
• Bitsch J. & Barbier Y. 2006. Repartition de ťespěce invasive Sceliphron curvatum (F. Smith) en Europe et plus particuliěrement en France (Hymenoptera, Sphecidae). Bulletin de la Société Entomologique de France 111: 227-237.
• Bogusch P., Liška P., Lukáš J. & Dudich A. 2005. Spreading and summary of the knowledge of the invasive sphecid wasp Sceliphron curvatum (Smith 1870) in the Czech Republic and Slovakia (Hymenoptera: Apocrita, Sphecidae). Linzer Biologische Beitrage 37: 215-221.
• Bury J., Sudoł D., Zięba P. & Żyła W. 2009. Nowe dane o występowaniu przedstawicieli rodzaju Sceliphron Klug, 1801 (Hymenoptera, Sphecidae) na terenie Polski. Acta Entomologica Silesiana 17: 11-18.
• Celary w. 1996. Remarks on the biology and distribution of Sceliphron destillatorium (Illiger) (Hymenoptera: Sphecidae) in Poland. Polskie Pismo Entomologiczne 65: 253-256.
• Celary W. 1998. Nowe i rzadkie gatunki żądłówek (Hymenoptera: Aculeata) stwierdzone w południowej Polsce. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 54 (6): 105-110.
• Commission of the European Communities. 2008. Commission staff working document. Annex to the Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions towards an EU strategy on invasive species impact assessment - executive summary. Available from: http://ec.europa.eu/environment/nature/invasivealien/docs/l_EN_resume_impact_assesment_partl_v3.pdf.
• Cetkowić A., Radovic I. & Dorovic L. 2004. Further evidence of the Asian mud-daubing wasps in Europe (Hymenoptera: Sphecidae). Entomological Science 7: 225-229.
• Czechowski W., Radchenko A., Czechowska W. & Vepsäläinen К. 2012. The ants of Poland with reference to the myrmecofauna of Europe. Museum and Institute of Zoology PAS, Natura optima dux Foundation, Warszawa, 496 pp.
• Dobosz R. 2010. Pierwsze stanowisko Sceliphron curvatum (Smith, 1870) (Hymenoptera: Sphecidae) na Górnym Śląsku. Acta Entomologica Silesiana 18: 89.
• Dorow W. H. O. & jäger P. 2005. Zum Nahrungsspektrum der Grabwespe Sceliphron (Hensenia) curvatum (Smith, 1870) (Hymenoptera: Sphecidae). Bembix 19: 37-40.
• Foucart A. 2006. Presence de Sceliphron curvatum (Smith, 1870) dans les Pyrénées-Orientales (Hymenoptera Sphecidae). L'Entomologiste 61: 192.
• Gayubo S. F. & Izquierdo I. 2006. Presencia de la especie invasora Sceliphron curvatum (F. Smith 1870) en la peninsula Iberica (Hymenoptera: Apoidea: Sphecidae). Boletin Sociedad Entomologica Aragonesa 39: 257-260.
• Gepp J. 2003. Verdrängt die eingeschleppte Mauerwespe Sceliphron curvatum autochtone Hymenopteren in Südosten Österreichs? Entomologica Austriaca 8: 18.
• Głowaciński Z. & Nowacki J. (eds). 2004. Polska czerwona księga zwierząt. Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, Akademia Rolnicza im. A. Cieszkowskiego, Poznań, 448 pp.
• Gogala A. 1995. Two non-European species of digger wasps recorded also in Slovenia (Hymenoptera: Sphecidae). Acta Entomologica Slovenica 3: 73-75.
• Gonseth Y., Imbeck P. & Tussac M. 2001. Sceliphron curvatum (Smith, 1870), une espěce nouvelle de la faune suisse et de la faune de France (Hymenoptera Sphecidae). Mitteilungen der Schweizerischen Entomologischen Gesellschaft 74: 99-103.
• Grillenzoni G. & Pesarini F. 1998. Due nuovi Sfecidi della fauna esotica rinvenuti a Ferrara (Hymenoptera Sphecidae). Annali del Museo Civico di Storia Naturale di Ferrara 1: 83-85.
• Jacobi B. 2005. Unveröffentlichte und neue Fundorte von Sceliphron (Hensenia) curvatum (Smith, 1870) in Südeuropa. Bembix 19: 36.
• Jarosiewicz G. 2012. Nowe stanowisko Sceliphron destillatorium (Iiiiger, 1807) (Hymenoptera: Sphecidae) w Beskidzie Zachodnim. Acta Entomologica Silesiana 20: 89.
• Kosibowicz M. 2009. Egzotyczna osa w Krakowie. Wszechświat 110 (4-6): 78-79.
• Kowalczyk J. K, Kurzac T. & Soszyński B. 2009. Nowe stanowiska interesujących gatunków żądłówek (Hymenoptera, Aculeata) w regionie łódzkim. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 28 (2): 127-134.
• Kuntze R. & Noskiewicz J. 1938. Zarys zoogeografii polskiego Podola. Prace Naukowe. Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego we Lwowie. Dział II, tom IV, Lwów, 538 pp.
• Mader D. 2013. Biogeography and migration of the mud-dauber Sceliphron destillatorium (Hymenoptera: Sphecidae) in Poland and surrounding countries in Europe. Mader Verlag, Walldorf, 236 pp.
• Madl M. & Vidlar M. 2005. Melittobia acasta (Walker, 1839) (Hymenoptera: Chalcidoidea: Eulophidae), ein Parasitoid von Sceliphron curvatum (Smith, 1870). Beiträge zur Entomofaunistik 6: 164-165.
• Nobanis 2002. European Network on Invasive Alien Species. Available from (10 September 2013).
• Olszewski P., Wiśniowski В., Pawlikowski Т. & Szpila К. 2013. Nowe dane o niektórych rzadkich żądłówkach w Polsce (Hymenoptera, Aculeata). Wiadomości Entomologiczne 32: 127-138.
• Pulawski W. 2013. Catalog of Sphecidae sensu lato. Available from: http://www.calacademy.org/research/entomology/Entomology_Resources/Hymenoptera/sphecidae/Genera_and_s peciesPDF/introduction.htm (10 September 2013).
• Scaramozzino P. L. 1995. Nuovi arrivi: da Est Sceliphron (Hensenia) curvatum (Smith) (Hymenoptera: Sphecidae). HyMen 6: 9-11.
• Schmid-Egger C. 2005. Sceliphron curvatum (F. Smith 1870) in Europa mit einem Bestimmungsschlüssel für die europäischen und mediterranen Sceliphron-Апеп (Hymenoptera, Sphecidae). Bembix 19: 7-28.
• Solarz W. 2007. Lista gatunków obcych w Polsce. Available from: http://www.iop.krakow.pl/ias/Iista.asp (10 September 2013).
• Soszyński В. & Soszyński М. 1985. Sceliphron destillatorium (111.) (Hymenoptera, Sphecidae) w Polsce. Polskie Pismo Entomologiczne 55: 213-215.
• Vecht J. van der & Breugel F. М. A. van. 1968. Revision of the nominate subgenus Sceliphron Latreille (Hym.,Sphecidae) (Studies on the Sceliphronini, part I). Tijdschrift voor Entomologie 111 (5): 185-255.
• Vecht J. van der. 1984. Die orientalische Mauerwespe Sceliphron curvatum (Smith, 1870) in der Steiermark, Österreich (Hymenoptera, Sphecidae). Entomofauna 5: 213-219.
• Weigle A. 2000. Co powinniśmy wiedzieć o różnorodności biologicznej, aby móc ją zachować dla przyszłych pokoleń. Przyroda Polska 10: 3-6.
• Wiśniowski B. 2000. Błonkówki (Hymenoptera) Polskich Bieszczadów ze szczególnym uwzględnieniem Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Monografie Bieszczadzkie 8: 145-187.
• Wiśniowski B. 2004. Annotated checklist of the Polish digger wasps (Hymenoptera: Sphecidae). Polskie Pismo Entomologiczne 73: 33-63.
• Wiśniowski В. 2007. Dodatki do fauny błonkówek (Insecta, Hymenoptera) Ojcowskiego Parku Narodowego. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. Władysława Szafera 17: 131-148.