Belemnoids from the Jurassic of Poland

• Autorzy: Pugaczewska H.

Warianty tytułu

PL

Belemnity u jury Polski

RU

Bedemnity iz Jury Pol'shi

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

WSTĘP. W pracy niniejszej zostały przeprowadzone badania nad belemnitami ze środkowej i górnej jury pasma krakowsko-częstochowskiego oraz płn.-wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Materiał do badań został zebrany przez autorkę w latach 1954-58, a także wykorzystano zbiory Dra E. Panowa. Zgromadzony materiał obejmuje dziesiątki tysięcy okazów, lecz jest mało zróżnicowany pod względem gatunkowym. Najbogatsze zbiory pochodzą ze środkowego i górnego keloweju i z niższych poziomów oksfordu jury krakowsko-częstochowskiej. Dotychczasowe dane o belemnitach z jury Polski są bardzo ograniczone. Pierwsze opisy znajdują się w pracy Altha (1875), Puscha (1830-37), Bronna (1851-52), Zeuschnera (1859, 1864, 1869), Neumayra (1871, 1873). Różycki (1953) daje listę 18 gatunków z jury krakowsko-częstochowskiej. Autorka opasała 29 gatunków, należących do 12 rodzajów i 4 podrodzin, w tym 1 gatunek nowy - Belemnopsis semiarcuatus n. sp. CHARAKTERYSTYKA UTWORÓW JURAJSKICH PASMA KRAKOWSKO-CZĘSTOCHOWSKIEGO I PŁN.-WSCHODNIEGO OBRZEŻENIA GÓR ŚWIĘTOKRZYSKICH. W jurze krakowsko-częstochowskiej można wyróżnić, według Różyckiego (1953), dwa regiony: 1) północny, o wyrównanym urzeźbieniu podłoża i pewnej stałości typu petrograficznego osadów, oraz 2) południowy, o bardziej urozmaiconym urzeźbieniu, nie wykazującym stałości typu petrograficznego. W regionie północnym baton jest reprezentowany przez ciemnoszare iły ze sferosyderytami, oraz brunatne, piaszczyste gliny z oolitami. Kelowej reprezentują wapienie brunatne, margle glaukonitowe; w górnych poziomach keloweju występuje warstwa bulasta, a nad nią - stromatolitowa. Dywez charakteryzują margle i wapienie margliste; niekiedy dywezu brak i występuje luka stratygraficzna. Górny poziom newizu stanowią wapienie margliste okruchowe, przykryte wapieniami płytowymi, które dominują w argowie. W regionie południowym częste są ślady rozmycia, luki stratygraficzne, brak warstwy bulastej i stromatolitowej, a nawet oolitu. Częste są tu natomiast iły rudonośne, a także w różnych poziomach osady detrytyczne. Margle różowe i szaro-oliwkowe pojawiają się w górnym dywezie, a nad nimi znana z Ogrodzieńca (pow. zawierciański) warstwa stromatolitowa, wyjątkowo tu reprezentowana. Newiz charakteryzują osady marglisto-łupkowe, leżące na przemian ze scyfiowymi. Wapienie płytowe i w tym regionie należą do argowu (fig. 1, 2). Na płn.-wschodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich osady jurajskie są odmienne od osadów w paśmie krakowsko-częstochowskim. W bajosie tworzą się osady ilasto-łupkowe, czarne, pirytowe, świadczące o niegłębokim i źle przewietrzanym morzu (Pożaryski, 1953). W keloweju następuje zmiana osadu z terrygenicznego na zoogeniczny i chemiczny. Fauna składa się głównie z gławonogów, ramienionogów, małżów i szkarłupni. Częste są osady piasków białych, żółtych, żełazistych, niekiedy z wkładkami spongiolitów, a także wapienie piaszczyste i krynoidowe. Osady te odpowiadają morzu otwartemu. Wyższe poziomy jurajskie charakteryzuje facja scyfiowo-krzemienista, wyżej zaś - oolitowa. W oksfordzie, obok poziomu kordatowego, wykształconego w postaci wapieni marglistych, pojawiają się utwory rafowe składające się głównie z gąbek. W rauraku panuje facja rafowa z koralami i stromatoporami. Częste są wapienie poprzerastane krzemieniami. Astart reprezentują wapienie drobnopylaste i facja oolitowa. W kimerydzie wzrasta dolomityzacja osadów, w górnych poziomach zanikają oolity, częste są margle ilaste z ławicami ostryg i terebratul. Najwyższych poziomów jury brak (fig. 3). MATERIAŁ. Z batońskich iłów rudonośnych zebrano ponad 500 okazów Megateuthis giganteus (Schlotheim) w Kamienicy Polskiej, ponad 200 okazów Hibolites beyrichi (Oppel) w Łęczycy, 50 okazów Hibolites württembergicus (Oppel) w Trzebionce, oraz po kilka do kilkudziesięciu okazów Belemnopsis fusiformis (Parkinson), B. subhastatus (Zieten), B. latesulcatus (d’Orbigny), B. parallelus parallelus (Phillips), Rhopaloteuthis gillieroni (Mayer), Gastrobelus ventroplanus (Voltz), Brachybelus breviformis (Voltz), Rhabdobelus exilis (d’Orbigny) i Rh. parvus (Hartmann). Belemnitom towarzyszą wszędzie amonity, brachiopody, ślimaki, małże oraz w małych ilościach jeżowce i człony liliowców. Najwięcej materiału zebrano z keloweju, gdyż około 10 tysięcy okazów. Przeważają takie gatunki, jak Hibolites hastatus (Blainville), Belemnopsis latesulcatus, B. subhastatus, B. canaliculatus (Schlotheim) oraz rzadziej spotykane, jak B. parallelus germanicus (Roemer), (ok. 30 okazów), czy Hastites privatensis (Mayer), (10 okazów). W górnym keloweju występują Hibolites girardoti (Loriol) i Belemnopsis semiarcuatus n. sp. Najlepiej zachowane rostra pochodzą z iłów ornatowych Regulic i z warstw glaukonitowych okolic Ogrodzieńca. Kamieniołom we Wrzosowej, przepełniony fauną gławonogów (fig. 4), dostarczył około 4 tysięcy okazów, należących do gatunków znanych z innych miejsc. Niewielka jednak ilość materiału nadawała się do szczegółowych badań, gdyż większość była przeżarta tlenkami żelaza, pokruszona i zniszczona. W osadach ilastych keloweju zostały zebrane okazy Rhopaloteuthis bzoviensis (Zeuschner) i Rh. majeri (Alth), (ok. 100 okazów w Regulicach, Ogrodzieńeu i Balinie), oraz około 30 rostrów Duvalia disputabilis (Neumayr) i 2 rostra Rh. spissus (Gillieron) w Balinie. Około 15 rostrów Dicoelites meyrati (Ooster) i 2 rostra Rh. sauvanausus (d’Orbigny) znaleziono w Wyszmontowie (pow. opatowski). Zbite krystaliczne wapienie z Woli Morawickiej (pow. kielecki) są bardzo ubogie w belemnity. Zebrano stamtąd 3 rostra Rh. argovianus (Mayer) oraz kilka innych, znanych z jury krakowsko-częstochowskiej. Wyższe poziomy Oksfordu są ubogie w belemnity; spotyka się czasem znane już gatunki. METODY BADAŃ I TERMINOLOGIA. Przy opisie gatunków i badaniach nad ontogenezą brano pod uwagę następujące cechy: kształt rostrum, jego długość, szerokość i grubość; wykształcenie odcinka końcowego; bruzdy alweolarne (wentralną i dorsalną), z uwzględnieniem ich długości, charakteru brzegów, głębokości i stopnia spłaszczenia końcowego; bruzdy apikalne; linie boczne; kąt alweoli i jej głębokość; linię apikalną; przekrój poprzeczny; wskaźniki wzrostu i wskaźniki spłaszczenia. Ostatnie dwa terminy - wskaźniki wzrostu i spłaszczenia - zostały wprowadzone przez autorkę w badaniach nad belemnitami po raz pierwszy, pozostałe zaczerpnięto z Krimholza (1960). Pomiary wykonywano suwmiarką i podawano ich wartość w milimetrach z dokładnością do 0,1 mm. Mierzono najmniejszą i największą szerokość rostrów (ø d-s) oraz najmniejszą i największą grubość ( ø d-v). Przy badaniach ontogenetycznych opierano się na zewnętrznych obserwacjach okazów różnej wielkości oraz na analizie szlifów cienkich. Prócz nich, zastosowano w pewnych przypadkach metodę odcisków powierzchni rostrów na blonkach filmowych. Powierzchnię naszlifowanego uprzednio rostrum traktowano z lekka kwasem solnym w celu nadtrawienia powierzchni i uwydatnienia warstewek przyrostowych. Blonkę filmową polewano acetonem i przykładano do opłukanej wodą powierzchni (nadtrawionej) przekroju, silnie przy tym uciskając. Rozpulchniona błonka wnika w zagłębienia powierzchni rostrum, oddając jego strukturę ze wszelkimi szczegółami. Błonki umieszczano pomiędzy szkiełkami, oklejano dookoła plastrem i fotografowano jak zwykłe szlify. Przy fotografowaniu całych okazów pokrywano ich powierzchnię chlorkiem amonu. Sposób badania wymienianych cech i terminologia, jaką się posłużono w opisach gatunków, wyjaśniają podane schematy (fig. 5-11). ZMIANY ONTOGENETYCZNE. W badaniach ontogenetycznych nad belemnitami jurajskimi wyróżniono 3 stadia wzrostowe: nepioniczne, neaniczne i efebiczno-gerontyczne, opierając się na zmianie takich cech, jak kształt rostrum, jego przekrój poprzeczny i podłużny, bruzdy na powierzchni rostrum, w niektórych przypadkach głębokość alweoli i jej kąt, wskaźniki wzrostu i niekiedy wskaźniki spłaszczenia. Należy zaznaczyć, że nie można dać wspólnej charakterystyki tych stadiów dla wszystkich gatunków, niekiedy bowiem stadia wzrostu mają podobny przebieg; w większości przypadków należy je rozpatrywać indywidualnie. PRZEŻYCIOWE ZNIEKSZTAŁCENIA ROSTRÓW. Najczęściej spotyka się anormalne zgrubienia rostrów w różnych ich częściach, guzowate narosła, wygięcia kolankowe, skręcenia osi, rozdwojenie końca, mniej lub bardziej silne zgniecenia. Kabanow (1959) wysuwa przypuszczenie, że za życia zwierzęcia rostra belemnitów były elastyczne i przypominały składem chrząstkę. Autorka pracy nie zgadza się z Kabanowem, wysuwając odpowiednie przeciwargumenty. ZNISZCZENIA ROSTRÓW. Częste są przypadki zniszczeń rostrów przez organizmy żerujące na dnie. Powierzchnie rostrów pokryte są licznymi drobnymi, całobrzegimi otworkami, które mogą mieć zarys okrągły lub wydłużony, a także kanalikami drążącymi w głąb rostrum. Zniszczenia te spowodowane zostały prawdopodobnie przez Annelida z grupy Polychaeta. Często spotyka się organizmy osiadłe na rostrach, są to serpule, a także otwornice (Serpula limax, Bullopora rostrata). ROZPRZESTRZENIENIE GEOGRAFICZNE BELEMMITÓW. Niektóre gatunki opisane z Polski mają bardzo szerokie rozprzestrzenienie geograficzne, inne mają ograniczony zasięg występowania; np. Hibolites girardoti (Loriol) znany jest jedynie z Francji, Szwajcarii i Polski. W Polsce występuje kilka gatunków endemicznych, np. Rhopaloteuthis majeri (Alth), Duvalia disputabilis (Neumayr), Dicoelites woageni (Neumayr) i nowy gatunek Belemnopsis semiarcuatus. Podczas wielkiej transgresji środkowo-jurajskiej morze zalało tereny środkowej i zachodniej Europy, wskutek czego fauna belemnitowa tych regionów swobodnie przemieszczała się i mieszała. Po wkroczeniu morza na wschodnie i południowe tereny nastąpiła swobodna cyrkulacja i przewędrowywanie fauny na nowo zdobyte przez morze obszary. Niektóre gatunki właściwe faunie alpejskiej czy borealnej mogły przeniknąć wówczas na tereny poprzednio oddzielone barierami lądowymi. Do gatunków alpejskich znanych w Polsce należy Dicoelites meyrati (Ooster), (por. tabela 1). KLUCZ ANALITYCZNY OPISANYCH BELEMNITIDAE. I. Rostrum stożkowate, bruzd alweolarnych brak, często występują bruzdy apikalne mniej lub bardziej wyraźne, czasem występują pojedyncze linie boczne.....podrodzina Passaloteuthinae. A. Rostrum krótkie, o tępym końcu. 1. Brak bruzd apikalnych i alweolarnych, linie boczne występują, ścianka wentralna spłaszczona.....rodzaj Gastrobelus. a) Linie boczne zbliżone do wentralnej ścianki rostrum w jego części proksymalnej, poniżej biegną po środku ścianek.....G. ventroplanus (Voltz); pl. V, fig. 1-6. 2. Czasem występuje apikalna bruzda po stronie wentralnej, linii bocznych brak, ścianka wentralna nie spłaszczona, rodzaj Dactyloteuthis. a) Ścianki boczne wąskie, często z szerokim wgłębieniem po środku.....D. irregularis (Schlotheim); pl. VI, fig. 4. B. Rostrum krótkie, o ostrym końcu, bez bruzd apikalnych. 1. Alweola głęboka, przekrój poprzeczny czworokątny, rodzaj Brachybelus. a) Ścianki boczne szerokie, koniec asymetryczny.....B. breviformis (Volitz); pl. IV, fig. 12. C. Rostrum mniej lub bardziej wydłużone, z bruzdami apikalnymi. 1. Alweola głęboka, przekrój poprzeczny owalny, rodzaj Megateuthis. a) 2 pary bruzd apikalnych: dorso- i wentrolateralne, oraz pojedyncza bruzda wentralna, rzadziej dorsalna.....M. giganteus (Schloteim); fig. 12; pl. VII-VIII. II. Rostrum maczugowate, bruzd apikalnych brak, niekiedy występuje słaba bruzda wentralna, istnieją podwójne linie boczne, przekrój poprzeczny czworokątny, rostrum symetryczne, nie spłaszczone bocznie, podrodzina Hastitinae. 1. Rostrum średnich rozmiarów, linie boczne słabo zagłębione, rodzaj Hastites. a) Przekrój poprzeczny w części proksymalnej czworokątny, w środkowej i końcowej okrągły.....H. privatensis (Mayer); pl. III. 2. Rostrum krótkie, linie boczne silnie zagłębione, przekrój poprzeczny czworokątny.....rodzaj Rhabdobelus. a) Rostrum zgrubiałe, linie boczne leżą po środku ścianek.....R. parvus (Hartmann); pl. IV, fig. 9-11. b) Rostrum wąskie, wydłużone, linie boczne leżą bliżej ścianki dorsalnej ..... R. exilis (d’ Orbigny); pl. IV, fig. 8. III. Rostrum skośnie maczugowate, asymetryczne, spłaszczone bocznie, średnich rozmiarów, wyraźna bruzda dorsalna przy brzegu alwealarnym, linie boczne podwójne, koniec tępy lub zaostrzony, często mukronowaty ..... podrodzina Duvaliinae. 1. Koniec tępy, spłaszczenie boczne mniej lub bardziej silne, przekrój poprzeczny owalny lub nieregularny ..... rodzaj Duvalia. a) Ścianki boczne równoległe, przekrój poprzeczny owalny, o dłuższej średnicy dorso-wentralnej ..... D. disputabilis (Neumayr); fig. 25, pl. XXV. 2. Koniec mniej lub bardziej zaostrzony, spłaszczenie boczne słabe, przekrój poprzeczny okrągły, owalny lub nieregularny ..... rodzaj Rhopaloteuthis. A. Rostrum zgrubiałe, alweola głęboka, koniec mniej lub bardziej zaokrąglony. a) Bruzda długa, szeroka, ścianka wentralna zaokrąglona, R. majeri (Alth). b) Bruzda niezbyt długa, wąska, ścianka wentralna zaokrąglona ..... R. spissus (Gillieron); pl. IV, fig. 6-7. c) Bruzda krótka, szeroka, ścianka wentralna spłaszczona ..... R. gillieroni (Mayer); fig. 26, pl. XXVI. B. Rostrum nie zgrubiałe, alweola nie głęboka, koniec mniej lub bardziej ostry. a) Bruzda niezbyt wąska, nie sięga do połowy długości rostrum, alweola płytka ..... R. bzoviensis (Zeuchner). b) Bruzda wąska, sięga do połowy długości rostrum, alweola płytka ..... R. argovianus (Mayer); pl. VI, fig. 1-3. c) Bruzda niezbyt wąska, sięga do połowy długości rostrum, alweola niezbyt płytka ..... R. sauvanausus (d’Orbigny); pl. VI, fig. 7-9. 3. Rostrum silnie zgrubiałe w części dystalnej, znacznie spłaszczone bocznie ..... rodzaj Pseudobelus. a) Koniec mukronowaty, asymetryczny ..... P. coquandus (d’Orbigny); pl. VI, fig. 1-5. IV. Rostrum cylindryczne, wrzecionowate lub stożkowe, bez bruzd apikalnych, z bruzdami alweolarnymi, linie boczne słabo rozwinięte lub brak ..... podrodzina Belemnopsinae. 1. Rostrum cylindryczne, spłaszczone dorso-wentralnie, bruzda wentralna długa, sięga prawie do końca, Linie boczne słabo zaznaczone, rodzaj Belemnopsis. A. Rostrum średnich rozmiarów, silnie spłaszczone dorso-wentralnie, ścianki równoległe. a) Bruzda wentralna szeroka, B. canaliculatus (Schlotheim); fig. 13, pl. IX. b) Bruzda wentralna wąska ..... B. parallelus germanicus (Romer); fig. 17, pl. XIV. B. Rostrum wydłużone, ścianki boczne w części proksymalnej zbliżone do siebie. a) Bruzda wentralna szeroka i długa, przekrój poprzeczny silnie spłaszczoly dorso-wentralnie ..... B. latesulcatus (d’Orbigny); fig. 14; pl. XI; XII; fig. 1; XIII, fig. 8-9. b) Bruzda wentralna wąska i długa, przekrój poprzeczny spłaszczony dorso-wentralnie, B. parallelus parallelus (Phillips); fig. 16, pl. V, fig. 7. c) Bruzda długa, średniej szerokości, spłaszczenie dorso-wentralne niezbyt duże ..... B. fusiformis (Parkinson); pl. X. d) Bruzda długa, średniej szerokości, w części proksymalnej rostrum słabo spłaszczone bocznie, w części tylnej słabo spłaszczone dorso-wentralnie ..... B. subhastatus (Zieten); fig. 15; pl. XII, fig. 2; pl. XIII, fig. 1-7. C. Rostrum niewielkich rozmiarów, ścianka wentralna łukowato wygięta ..... B. semiarcuatus n. sp.; fig. 18-19, pl. XV. 2. Rostrum wrzecionowate, bruzda wentralna krótka, linie boczne wyraźne, przekrój poprzeczny okrągły lub owalny ..... rodzaj Hibolites. A. Rostrum z bruzdą wentralną, rozszerzającą się przy końcu przebiegu; przekrój poprzeczny w części proksymalnej spłaszczony bocznie, w części tylnej - dorso-wentralnie. a) Rostrum dużych rozmiarów, rozszerzone mniej lub bardziej w odległości ok. 1/4 od końca, bruzda wentralna szeroka, sięga poniżej połowy rostrum ..... H. hastatus (Blainville); pl. XVI-XVIII. b) Rostrum dużych rozmiarów, smukłe, silnie wydłużone, słabo rozszerzone w połowie długości, bruzda wąska ..... H. beyrichi (Oppel); fig. 21-22; pl. XX; XXI, fig. 1-4. c) Rostrum średnich rozmiarów, silnie rozszerzone w pobliżu końca, bruzda długa i szeroka, H. semihastatus (Blainville); fig. 20, pl. XIX. B. Rostrum z bruzdą wentralną zwężającą się przy końcu przebiegu, przekrój poprzeczny w części proksymalnej mniej lub bardziej okrągły. a) Rostrum dużych rozmiarów, słabo rozszerzone w połowie długości ..... H. girardoti (Loriol); pl XXIII. b) Rostrum niewielkich rozmiarów, rozszerzone w pobliżu końca ..... H. württembergicus (Oppel); fig. 23; pl. XXI, fig. 5; XXII. 3. Rostrum stożkowate, wydłużone, spłaszczone bocznie, dwie bruzdy alweolarne ..... rodzaj Dicoelites. a) Koniec ostry odchylony od osi, D. meyrati (Ooster); fig. 24, p.. XXIV. b) Koniec słabo zaostrzony, nie odchyla się od osi ..... D. waageni (Neumayr); pl. VI, fig. 5-6. CHARAKTERYSTYKA GATUNKÓW. Hastites privatensis (Mayer, 1866) (pl. III). Rostra kształtu wrzecionowatego o największym rozszerzeniu w odległości ok. 1/3 od końca. Odcinek końcowy krótki, mniej lub bardziej ostro zakończony, czasem z lekka zaokrąglony, z mukronem. Linie boczne podwójne, sięgające do końca rostrum. Przekrój poprzeczny zaokrąglony lub czworokątny. Bruzd alweolarnych czy apikalnych brak. Największe średnice d-s wahają się w granicach 7,0-11,4 mm, największe średnice d-s - 7,0-12,4 mm. Gatunek ten znany jest z keloweju i oksfordu Niemiec i Francji. W Polsce został znaleziony w górnym keloweju Balina (pow. chrzanowski). Rhabdobelus parvus (Hartmann, in Quenstedt, 1858) (pl. IV, fig. 9-11). Rostra niewielkich rozmiarów, kształtu nieregularnego, nieco rozszerzone w końcowej części. Odcinek końcowy krótki, asymetryczny, odchylony od osi ku stronie dorsalnej. Ścianki boczne nieco szersze, niż wentralna i dorsalna, i łączą się z nimi pod kątem prostym. Przekrój poprzeczny czworokątny. Linie boczne głębokie, czasem podwójne. Na końcu widoczna, mała brodawka mukronowata. Gatunek ten znany jest z liasu górnego Niemiec. W Polsce był znaleziony w batonie Trzebionki (pow. chrzanowski). Rhabdobelus exilis (d’Orbigny, 1842) (pl. IV, fig. 8). Rostrum niewielkich rozmiarów, silnie wydłużone, o ostrym końcu. Przekrój poprzeczny groszkowaty, o szerszej ściance wentralnej. Linie boczne leżą wzdłuż płaszczyzn dorso-lateralnych; są one głęboko wcięte, pojedyncze w części proksymalnej, podwójne, szerokie w części dystalnej. Linie te silnie zbliżają się do siebie przy brzegu dorsalnym rostrum, wskutek czego ścianka dorsalna jest bardzo wąska, wentralna zaś szeroka. Po stronie wentralnej i dorsalnej widoczne są bardzo delikatne bruzdki. Gatunek ten występuje w górnym liasie i batonie Niemiec, Francji, Szwajcarii, Związku Radzieckiego i krajów azjatyckich. W Polsce znany jest z liasu podhalańskiego (Siemiradzki, 1923) oraz z batonu Trzebionki (pow. chrzanowski). Gastrobelus ventroplanus (Voltz, 1830) (pl. V, fig. 1-6). Rostra niewielkich rozmiarów, o wąskiej części proksymalnej, rozszerzające się ku tyłowi najbardziej w odległości ok. 1/3 od końca, lekko maczugowate. Ścianka ventralna płaska, szersza niż dorsalna. Linie boczne zbliżone ku stronie wentralnej, w części proksymalnej zaś leżą tuż za rozszerzonym występem krawędzi wentralnej. W części środkowej rostrum linie te leżą centralnie. Odcinek końcowy krótki, nabrzmiały, ostry lub słabo zaokrąglony. Przekrój poprzeczny silnie spłaszczony, o zarysie czworokątnym w części proksymalnej, zmienia się na owalny w części środkowej i na okrągły - w końcowej. Bruzd apikalnych czy alweolarnych brak. Największa średnica d-s waha się od 3,0 do 8,5 mm, zaś d-v - od 2,6 do 7,4 mm. Gatunek ten znany jest z górnego liasu i dolnego keloweju Niemiec i Francji. W Polsce znaleziony był w batonie i dolnym keloweju Trzebionki (pow. chrzanowski), Błeszna, Wrzosowej (pow. częstochowski), Ogrodzieńca i Włodowic (pow. zawierciański). Dactyloteuthis irregularis (Schlotheim, 1820) (pl. VI, fig. 4). Rastra kształtu nieregularnego stożka. Koniec tępy, ze słabym mukronem, odchylony od osi ku stronie wentralnej. Ścianka wentralna węższa, wypukła, dorsalna szersza i spłaszczona w części proksymalnej. Ścianki boczne wąskie, płaskie, szerokości 4 mm w części proksymalnej. Ścianki te w kierunku tylnym zbliżają się nieco ku sobie przy brzegu wentralnym. Alweola zajmuje ok. 2/3 długości rostrum. Rostrum jest nieco spłaszczone dorso-wentralnie na całej długości. Bruzd brak. Gatunek ten znany jest z liasu i dolnego doggeru Niemiec, Francji, Anglii i Związku Radzieckiego, oraz z liasu Szwajcarii. W Polsce został znaleziony w liasie Tatr (Siemiradzki, 1923) i w dolnym keloweju Ogrodzieńca (pow. zawierciański). Megateuthis giganteus (Schlotheim, 1820) (fig. 12; pl. VII-VIII). Rostra krótkostożkowate u okazów nepionieznych, natomiast silnie wydłużone (do 20 mm), wysmukłe, o wąskim kącie otwarcia u okazów starszych. Bruzd alweolarnych brak, bruzdy apikalne dobrze widoczne - 2 pary: dłuższe dorso-lateralne, krótsze wentro-lateralne, czasem występuje jeszcze bruzda apikalna po wentralnej i dorsalnej stronie. Przekrój poprzeczny owalny lub groszkowaty, o dłuższej średnicy dorso-wentralnej. W stadium nepionicznym przekrój ma zarys gruszkowaty, o szerszej ściance wentralnej; w stadium neanicznym obie ścianki są jednakowo szerokie, przekrój ma zarys owalny; w stadium efebiczno-gerontycznym przekrój jest znów gruszkowaty, o szerszej ściance dorsalnej. Na szlifie podłużnym widoczna jest beastrukturalna, pofałdowana masa, leżąca w linii apikalnej rostrum. Utwór ten przypomina tzw. epirostrum, znane u belemnitów liasowych. Alweola głęboka, u najmłodszych okazów zajmuje 1/3 długości rostrum, u dorosłych głębokość jej wzrasta do ok. 1/5. Kąt alweolarny w kierunku dorso-wentralnym wynosi. 23-28°, w kierunku bocznym 18-24°. Gatunek ten występuje w batonie Niemiec, Francji, Anglii, Szwajcarii i Związku Radzieckiego. W Polsce został znaleziony również w batonie Kamienicy Polskiej (pow. częstochowski), Rudnikach, Blanowicach (pow. zawierciański), w Łęczycy (pow. kutnowski) i in. Brachybelus breviformis (Voltz, 1830) (pl. IV, fig. 12). Rostrum stożkowate, krótkie, ostro zakończone. Przekrój poprzeczny zbliżony do kwadratowego. Ścianki boczne szersze, płaskie, dorsalna i wentralna węższe, również płaskie. Bruzd na rostrum brak. Gatunek ten występuje w dolnych poziomach jury brunatnej i najwyższym liasie Niemiec, Francji, Anglii, Związku Radzieckiego i krajów azjatyckich. W Polsce został znaleziony w batonie Trzebionki (pow. chrzanowski). Belemnopsis canaliculatus (Schlotheim, 1820) (fig. 13; pl. IX). Rostra kształtu cylindrycznego, średnich rozmiarów, silnie spłaszczone dorso-wentralnie. Bruzda wentralna szeroka, długa, ostrokanciasta. Linie boczne słabo widoczne. Okazy młode mają kształt wrzecionowaty. Alweola zajmuje ok. 1/5 długości rostrum, jej kąt wynosi 26-28°. Gatunek ten znany jest z całej jury środkowej i górnej Europy, Azji, Kaukazu, Indii i Australii. W Polsce został znaleziony w licznych miejscowościach jury krakowsko-częstochowskiej i płn.-wschodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Belemnopsis fusiformis (Parkinson, 1811) (pl. X). Rostra kształtu prawie wrzecionowatego, długość ich dochodzi do 96 mm, największa szerokość do 10 mm, grubość do 7,5 mm. Przekrój poprzeczny w części przedniej zaokrąglony, zmienia się ku tyłowi na eliptyczny. Bruzda wentralna długa, o ostrych kantach. Linie boczne słabo zaznaczone u okazów nepionicznych; z wiekiem, w miejscu linii tworzą się niekiedy słabe kile. Odcinek końcowy stanowi 1/2 długości rostrum, jest długi i ostro zakończony. Gatunek ten występuje w batonie Niemiec, Francji, Anglii i Szwajcarii. W Polsce został znaleziony w batonie Trzebionki (pow. chrzanowski). Belemnopsis latesulcatus (d’Orbigny, 1845) (fig. 14; pl. XI; XII, fig. 1; XIII, fig. 8-9). Rastra kształtu cylindrycznego, nieco zwężone w części proksymalnej i silnie rozszerzone w 1/3 odległości od końca. Długość ich dochodzi do 120 mm, największa szerokość - do 15,5 mm, grubość - do 10,6 mm. Bruzda wentralna długa, dochodzi prawie do końca, szerokość do 4 mm. Rostra silnie spłaszczone dorso-wentralnie. Odcinek końcowy stosunkowo krótki, szeroki, niekiedy zaokrąglony, z mukronem. Gatunek ten znany jest z jury środkowej Niemiec, Francji, Szwajcarii, Anglii, Związku Radzieckiego. Portugalii i Algeru. W Polsce występuje w całej jurze środkowej. Belemnopsis subhastatus (Zieten, 1830) (fig. 15; pl. XII, fig. 2; XIII, fig. 1-7). Rostra kształtu cylindrycznego, silnie wydłużone, długość dochodzi do 68 mm, największa średnica boczna wynosi 11 mm, dorso-wentralna - 9 mm. Spłaszczenie dorso-wentralne, niewielkie w części proksymalnej, zwiększa się w kierunku ku tyłowi. W połowie długości rostra są lekko nabrzmiałe zarówno z boku, jak i od strony wentralnej. Odcinek końcowy długi, ostro zakończony. Bruzda wentralna długa i szeroka, o ostrych kantach. Linie boczne sięgają do połowy długości rostrum. Przekrój poprzeczny w części proksymalnej lekko spłaszczony bocznie, w środkowej nerkowaty, w dystalnej zaokrąglony. Alweola nie przekracza 1/7 długości rostrum, kat je wynosi 22-23°. Gatunek ten znany jest z batonu i keloweju Niemiec, Francji, Anglii, Serbii i Indii. W Polsce występuje w tych samych poziomach licznych kamieniołomów całej jury. Belemnopsis parallelus parallelus (Phillips, 1869) (fig. 16; pl. V, fig. 7). Rostra kształtu cylindrycznego, smukłe, wydłużone, zwężone w części proksymalnej, rozszerzające się ku tyłowi do połowy długości. Bruzda wentralna wąska, płytka, ostrokanciasta, kończy się w niewielkim oddaleniu od końca. Linie boczne słabo zaznaczone, pojedyncze, czasem podwójne. Przekrój poprzeczny zaokrąglony w części proksymalnej, silnie spłaszczony dorso-wentralnie w części środkowej i dystalnej. Odcinek końcowy długi, ostro zakończony. Gatunek ten występuje w batonie Anglii i Niemiec. W Polsce znaleziony został w batonie Trzebionki (pow. chrzanowski). Belemnopsis parallelus germanicus (Roemer, 1911) (fig. 17; pl. XIV). Rostra kształtu cylindrycznego, silnie spłaszczone dorso-wentralnie, krótkie; największe z nich ma 53 mm długości. Średnica boczna w najszerszym miejscu wynosi 10 mm, dorso-wentralna - 7,5 mm. Obie ścianki, wentralna i dorsalna, spłaszczone, szerokie; boczne, wąskie tworzą z sąsiednimi kąt prawie prosty w części proksymalnej. Bruzda wentralna wąska, nie sięga do końca. Linie boczne, nieco zagłębione, dochodzą do najszerszego miejsca rostrum. Odcinek końcowy krótki, szeroki, zaokrąglony, czasem kończy się mukronem. Alweola zajmuje ok. 1/7 długości rostrum, kąt jej wynosi ok. 22°. Gatunek ten znany jest z batonu Niemiec i Francji. W Polsce występuje od batonu do keloweju; znaleziony został w Trzebionce (pow. chrzanowski), koło Ogrodzieńca (pow. zawierciański), i we Wrzosowej (pow. częstochowski). Belemnopsis semiarcuatus n. sp. (fig. 18-19; pl. XV). Rostra kształtu wrzecionowatego, do 39 mm długości, o wąskiej i długiej części proksymalnej, a krótkim, buławkowatym odcinku końcowym, łukowato wygięte od strony wentralnej. Bruzda wentralna długa, silnie rozszerzająca się ku tyłowi, do 2,5 mm, kończąca się szerokim wgłębieniem w pobliżu końca. Linie boczne długie, wygięte, czasem podwójne. Przekrój poprzeczny spłaszczony dorso-wentralnie. Odcinek końcowy krótki, z wiekiem grubieje, zaokrągla się, czasem występuje mukron. Gatunek ten znany jest z gurnego keloweju w licznych miejscowościach jury krakowsko-częstochowskiej. Hibolites hastatus (Blainville, 1827) (pl. XVI-XVIII). Rostra wybitnie wrzecionowatego kształtu, do 210 mm długości, spłaszczone bocznie w części proksymalnej, zaokrąglone lub słabo spłaszczone dorso-wentralnie w części środkowej i dystalnej. Największa szerokość rostrum przypada w odległości ok. 1/4 od końca i wynosi 20 mm, grubość w tym miejscu - 18,5 mm. Bruzda wentralna głęboka, w części proksymalnej do 2 mm i węższa, spłyca się i poszerza do 3,5 mm w części końcowej, tj. poniżej połowy długości rostrum. Linie pojedyncze, czasem podwójne. Rostra młodych osobników smuklejsze, o dłuższej części końcowej. Alweola zajmuje ok. 1/6 długości rostrum, jej kąt wynosi 15-18°. Gatunek ten występuje w środkowej i górnej jurze Europy środkowej, Portugalii, Anglii, Hiszpanii, Algieru, Kaukazu, Rosji, Arabii, Indii i Madagaskaru. W Polsce - w tych samych poziomach całej jury. Hibolites semihastatus (Blainville, 1827) (fig. 20; pl. XIX). Rostra kształtu wrzecionowatego, do 76 mm długości, szerokość największa 12 mm, grubość 10 mm. Bruzda wentralna wąska i ostrokanciasta w części proksymalnej, poszerza się i spłyca w kierunku dystalnym, kończy się w niewielkim oddaleniu od końca. Linie boczne długie do końca, pojedyncze, czasem podwójne. Największa szerokość przypada w odległości 1/3 od końca. Przekrój poprzeczny w części proksymalnej spłaszczony bocznie, staje się owalny lub zaokrąglony w części dystalnej. Odcinek końcowy krótki i szeroki. Alweola zajmuje ok. 1/3 długości rostrum, kąt jej wynosi 18-20°. Gatunek ten występuje od górnego batonu do dolnego oksfordu Niemiec, Francji, Rosji i Anglii. W Polsce znamy jest z całej jury krakowsko-częstochowskiej, z tych samych poziomów. Hibolites beyrichi (Oppel, 1856-58) (fig. 21-22; pl. XX, XXI, fig. 1-4). Rostra bardzo smukłe, silnie wydłużone, kształtu wrzecionowatego, długości do 140 mm, największa szerokość do 9 mm, grubość 9,5 mm. W połowie długości rostrum jest nieznacznie rozszerzone. W części proksymalnej spłaszczone bocznie, na pozostałej długości okrągłe lub zaokrąglone. Bruzda wentralna, sięgająca do połowy lub nieco poniżej, jest wąska, o ostrych kantach. Linie boczne długie prawie do końca, pojedyncze, niekiedy podwójne. Odcinek końcowy długi, wysmukły, ostro zakończony. Gatunek ten występuje w batonie Niemiec, Francji i Anglii. W Polsce znany jest z batonu (wezul) Łęczycy (pow. kutnowski), Kamienicy Polskiej (pow. częstochowski), Kierszuli, Łaz (pow. zawierciański) i in. Hibolites württembergicus (Oppel, 1856-53) (fig. 23; pl. XXI, fig. 5; XXII). Rostra kształtu wrzecionowatego, do 60 mm długości. Najszersze miejsce rostrum przypada w odległości 1/4 od końca i wynosi 7,3 mm, największa grubość w tym miejscu 6,3 mm. Bruzda wentralna jest wąska, sięga poniżej połowy rostrum, w kierunku ku tyłowi bruzda zwęża się i spłyca jeszcze bardziej. Niekiedy występują linie boczne. Przekrój poprzeczny owalny, o dłuższej średnicy bocznej, zmienia się na zaokrąglony w kierunku ku tyłowi. Przesunięcie największej szerokości i grubości bardziej do tyłu zmienia kształt rostrum na buławkowaty. Okazy młode mają ledwo widoczną bruzdę wentralną w postaci linii. Gatunek ten znany jest z dolnego doggeru Niemiec, Francji i Anglii. W Polsce występuje w iłach batońskich Trzebionki (pow. chrzanowski). Hibolites girardoti (Loriol, 1902) (pl. XXIII). Rastra wydłużone, średnich rozmiarów, kształtu wrzecionowego. W części proksymalnej lekko zwężone, o przekroju poprzeoznym okrągłym; w części dystalnej i środkowej przekrój jest słabo spłaszczony donso-wentralnie. Największa szerokość rostrum, przypadająca w połowie długości, wynosi do 12,1 mm, największa grubość w tym miejscu 10,5 mm. Bruzda wentralna sięga do połowy rostrum i jest wąska już w części proksymalnej, przy czym zwęża się jeszcze w kierunku końcowym. Linie boczne pojedyncze sięgają często do końca rostrum. Odcinek końcowy długi, ostro zakończony. Gatunek ten znany jest z dolnego oksfordu Szwajcarii. W Polsce występuje od górnego keloweju do dolnego oksfordu we Wrzosowej, Błesznie (pow. częstochowski), Ogrodzieńcu (pow zawierciański) i. in. Dicoelites meyrati (Ooster, 1857) (fig. 24; pl. XXIV). Rostra kształtu stożkowatego, do 64 mm długości. Największa szerokość wynosi 11 mm, grubość - 13 mm. Bruzda wentralna sięga prawie do końca, dorsalna przekracza połowę długości rostrum. W okolicy alweoli bruzdy te łączą się z nią wąskimi szczelinkami. Przekrój poprzeczny nieco bocznie spłaszczony w części proksymalnej, a w środkowej i dystalnej zaokrąglony. Odcinek końcowy ostro zakończony i odchylony od osi ku stronie dorsalnej. Adweola zajmuje 1/3 długości rostrum, a nawet jego połowę u form dorosłych. Kąt alweolarny wynosi 19-24°. Gatunek ten znany jest z keloweju Szwajcarii, Francji, Krymu, Kaukazu, Indii oraz Indonezji. W Polsce został znaleziony w keloweju Wyszmontowa (pow. opatowski) w Górach Świętokrzyskich. Dicoelites waageni (Neumayr, 1871) (pl. VI, fig. 5-6). Rostra kształtu stożkowatego, spłaszczone bocznie na całej długości, koniec symetryczny, słabo zaostrzony Dwie bruzdy: wentralna, sięgająca do końca, dorsalna - poza połowę rostrum. Gatunek ten występuje w Polsce w dolnym keloweju Balina (pow. chrzanowski). Duvalia disputabilis (Neumayr, 1871) (fig. 25; pl. XXV). Rostra niewielkich rozmiarów, do 38 mm długości, kształtu mniej lub bardziej cylindrycznego. Największe rozszerzenie dochodzi do 7,5 mm, największa grubość - do 9 mm. Wzdłuż ścianek bocznych biegną wyraźne, często podwójne linie boczne, w końcowym przebiegu odchylone nieco od osi w tę stronę, co i odcinek końcowy. Bruzd brak. Przekrój poprzeczny owalny lub gruszkowaty, o szerszej ściance wentralnej. Gatunek ten znany jest z batonu i dolnego keloweju Polski z okolic Ogrodzieńca (pow. zawierciański), z Paczołtowic i Regulic (pow. krzeszowicki). Rhopaloteuthis majeri (Alth, 1875). Rostra kształtu skośnie maczugowatego, do 40 mm długości; największa średnica w odległości 1/4 od końca wynosi w kierunku bocznym do 14 mm, w dorso-wentralnym - 14 mm. Przekrój rostrum prawie czworokątny w okolicy alweoli, zmienia się ku tyłowi na zaokrąglony. Alweola głęboka, stanowi 2/3 długości rostrum, kąt jej wynosi 26-32°. Bruzda dorsalna szeroka, niekiedy szczelinowata, osiąga 3/4 długości rostrum. Linie baczne wyraźne, nieco wygięte, podobnie jak i rostrum. Koniec zaokrąglony, zgrubiały, z mukronem. Gatunek ten znany jest z dolnego oksfordu okolic Ogrodzieńca (pow. zawierciański), Regulic (pow. krzeszowicki), Balina (pow. chrzanowski) oraz Racławic i Paczołtowic (pow. krzeszowicki). Rhopaloteuthis bzoviensis (Zeuschner, 1869). Rostra kształtu skośnie maczugowatego, do 40 mm długości, największa szerokość - 10,3 mm, grubość - 11 mm. Przekrój poprzeczny owalny lub nieregularnie czworokątny, o szerszej ściance wentranej. Bruzda dorsalna krótka, wąska, czasem szczelinowata. Linie boczne pojedyncze lub podwójne, wygięte tak jak rostrum. W odległości 1/4 od końca, rostrum jest dość silnie nabrzmiałe. Odcinek końcowy stosunkowo krótki, zaostrzony, często z mukronem. Alweola zajmuje ok. 1/6 długości rostrum, jej kąt wynosi ok. 30°. Gatunek ten znany jest z dolnego oksfordu Francji i Polski. W Polsce znaleziono go w Bzowie, Ogrodzieńcu, Rodakach (pow. zawierciański), w Balinie, Czatkowicach, Racławicach, Regulicach, Grójcu i in. (pow. chrzanowski i krzeszowicki). Rhopaloteuthis argovianus (Mayer, 1863) (pl. VI, fig. 1-3). Rostra do 33 mm długości, spłaszczone bocznie, kształtu skośnie maczugowatego. Największa szerokość przypada w odległości 1/5 od końca. Bruzda dorsailna wąska, ostrokanciasta, dochodzi do 1/2 długości rostrum. Linie boczne pojedyncze, silnie zagłębione, najczęściej sięgające do połowy rostrum. Odcinek końcowy krótki, o ostrym końcu. Ścianki boczne szersze. Koniec często asymetryczny, odchylony ku stronie dorsalnej, z mukronem. Gatunek ten występuje w oksfordzie Niemiec, Francji i Szwajcarii. W Polsce został znaleziony w Woli Morawickiej (pow. kielecki). Rhopaloteuthis sauvanausus (d’Orbigny, 1842) (pl. VI, fig. 7-9). Rostra niewielkich rozmiarów, do 50 mm długości. Wąskie w części proksymalnej, rozszerzone najbardziej w odległości 1/4 od końca. Bruzda dorsalna dość głęboka, (szczelinowata. Przekrój poprzeczny okrągły lub zaokrąglony. Linie boczne wyraźne, sięgające do największej szerokości rostrum. Alweola zajmuje ok. 1/3 długości rostrum, kąt jej wynosi 20°. Gatunek ten znany jest z dolnego oksfordu Niemiec, Francji, Szwajcarii, Portugalii, Algieru, Indii i Madagaskaru. W Polsce występuje w górnym keloweju Wyszmontowa (pow. opatowski). Rhopaloteuthis spissus (Gillieron, 1873) (pl. IV, fig. 6-7). Rostra kształtu maczugowatego, z lekką asymetrią odcinka końcowego, lekko spłaszozlone bocznie, zwężone nieco w okolicy alweoli. Największe rozszerzenie przypada w 1/3 odległości od końca. Ścianki boczne szersze. Linie boczne szeroka, sięgają niekiedy do końca. Bruzda dorsalna wąska, krótka, lub sięgająca do połowy długości rostrum. Koniec zaokrąglony, odchylony ku stronie dorsalnej, czasem mukronowaty. Alweola zajmuje ok. 1/4 długości rostrum, jej kąt wynosi ok. 20°. Gatunek ten znany jest z dolnego oksfordu Szwajcarii. W Polsce został znaleziony w Balinie (pow. chrzanowski). Rhopaloteuthis gillieroni (Mayer, 1866) (fig. 26; pl. XXVI). Rostra nieduże, do 35 mm długości, kształtu nieregularnego, skośnie maczugowatego. Największe średnice wynoszą ok. 10 mm. Rastra są nieco zwężone w części proksymalnej, poszerzają się w odległości 1/4 od końca. Bruzda dorsalna krótka, głęboka. Linie boczne głębokie, sięgają do miejsca największej szerokości rostrum. Przekrój poprzeczny w części proksymalnej czworokątny, w środkowej owalny, o dłuższej średnicy bocznej, w dystalnej zaokrąglony. Ścianka wentralna spłaszczona, dorsalna wypukła. Koniec ostry, asymetryczny, odchylony ku stronie dorsalnej, czasem zaokrąglany, mukronowaty. Gatunek ten występuje w batonie i keloweju Niemiec, Francji i Szwajcarii. W Polsce został znaleziony w batonie Trzebionki (pow. chrzanowski) oraz w dolnym keloweju Ogrodzieńca (pow. zawierciański). Pseudobelus coquandus (d’Orbigny, 1842) (pl. IV, fig. 1-5). Rostra nieduże, kształtu maczugowatego, największe rozszerzenie przypada w odległości ok. 1/5 od końca. W części proksymalnej silnie zwężone, dość znacznie spłaszczone bocznie. Ścianka dorsalna węższa, wentralna szersza. Linie boczne podwójne, wygięte, jak i koniec rosstrum, w kierunku dorsalnym. Przekrój poprzeozny owalny, o dłuższej średnicy dorso-wentralnej, zbliżony do kwadratowego lub groszkowaty, o szerszej krawędzi wentralnej. Odcinek końcowy krótki, asymetryczny, na końcu widoczny mukron, niekiedy kolcowaty, kiedy indziej brodawkowaty. Bruzd brak. Gatunek ten występuje w keloweju i oksfordzie Niemiec, Francji, Szwajcarii i Algieru. W Polsce został znaleziony w keloweju i dolnym oksfordzie okolic ogrodzieńca (pow. zawierciański), Regulic, Racławic (pow. krzeszowicki) oraz Balina (pow. chrzanowski).

EN

29 belemnoid species (including 1 new), belonging to 12 genera and 4 subfamildes within the Belemnitidae, are described from the Middle and Upper Jurassic beds of Poland. Individual variation, ontogeny and structure of the rostra are investigated. General remarks on the Jurassic stratigraphy in the Kraków-Częstochowa Highlands and in the north-eastern margin of the Holy Cross Mountains (Góry Świętokrzyskie) are given. Methods of in vestigation, terminology, ontogenetic changes of rostrum, stratigraphic and geographic distribution of the species are described and examples of the rostral deformation and destruction discussed.

RU

В работе изложены результаты исследований над средне- и верхнеюрскими белемнитами из краковско-ченстоховской полосы скал и северо-восточного обрамления Свентокржиских Гор. Материал для исследований собран автором в годах 1954-1958. Состоит он из десятков тысячей образцов, но в отношении количества видов мало дифференцированный, содержа только 29 идентифицированных видов принадлежащих 12 родам из 4 подсемейств. Среди них находится описанный тут один новый вид - Belemnovsis semiarcuatus n. sp. ХАРАКТЕРИСТИКА ЮРСКИХ ОТЛОЖЕНИЙ КРАКОВСКО-ЧЕНСТОХОВСКОГО ПОЯСА СКАЛ И СЕВЕРО-ВОСТОЧНОГО ОБРАМЛЕНИЯ СВЕНТОКРЖИСКИХ ГОР. В пределах краковско-ченстоховской юры Ружыцки (1953) выделяет два районы: 1) северный - с выровненным рельефом геологического основания и с некоторым постоянством петрографического типа отложений, 2) южный - с более разнообразным рельефом, не обнаруживающий постоянства петрографического типа. В северным районе в бате выступают илы со сферосидеритами, илы песчанистые и с оолитами, в келловее - комообразный и строматолитовый слой, в дивезе часто встречаются мергели и мергелистые известняки, иногда дивезу соответствует стратиграфический пробел; в невизе и аргове преобладают мергелистые и плитообразные известняки. В южным районе часты следы размывания, стратиграфические пробелы, отсутствует комообразный и строматолитовый слой. В самых нижних горизонтах преобладают рудоносные глины и детритовые отложения. Горизонты лежащие выше представлены попеременно мергелистыми и сцифиевыми осадками. Плитообразные известняки выступают тоже и тут в аргове. В северо-восточном обрамлении Свентокржиских Гор отложения несколько иные. Сначала глинистые, пиритовые, чёрные, затем выше зоогенные и химические, а также железистые и песчанистые, иногда криноидные известняки. В oксфорде появляются рифовые образования с губками, кораллами и стромато-порами. Часты известняки проросшие кремнями. Самые высшие горизонты представлены тонкопылистыми известняками и оолитовой фацией. Одновременно возрастает доломитизация осадков, постепенно исчезают оолиты. Часты мергели с банками усриц и теребратуль. Самые высшие горизонты в этом районе отсутствуют. МАТЕРИАЛ. В батских рудоносных глинах собрано свыше 500 образцов Megateuthis giganteus, свыше 200 образцов Hibolites bеуrichi, 50 образцов Н. württembergicus и небольшое количество других видов, обычных в средне- и верхнеюрских отложениях. Самый обильный материал получен из келловея. Из более редко встречаемых видов собрано тут примерно 30 ростров В. parallelus germanicus и больше 10 образцов Hastites privatensis. В. semiarcuatus n. sp. и H. girardoti найдено в верхнем келловее, также как и свыше 100 образцов представителей рода Rhopaloteuthis. В северо-восточном обрамлении Свентокржиских Гор собрано 15 ростров Dicoelites meyrati и несколько образцов Rh. sauvanausus. Плотные известняки в Воле Моравицкой (келецкая область) бедны белемнитами. Собрано тут рядом с другими известными видами только 3 ростры Rh. argovianus. МЕТОДЫ ИССЛЕДОВАНИЙ И ТЕРМИНОЛОГИЯ. При описывании видов и изучении онтогенеза учитывано следующие признаки: форму ростра, его длину, ширину и толщину, концевой участок, вентральную, дорсальную и апикальную борозду, боковые линии, угол и глубину альвеолы, апикальную линию, поперечный разрез и индекс роста и сплюснутости. Последние два названия - индекс роста и сплюснутости - введены автором, остальные же почерпнуты у Кримгольца (1960). Измерения проведено пользуясь линейным нониюсом с точностью до 0,1 мм. При изучении онтогенеза автор основывался на анализе тонких шлифов. В некоторых случаях применено метод отпечатков на фотографических плёнках. ОНТОГЕНЕТИЧЕСКИЕ ИЗМЕНЕНИЯ. При изучении онтогенеза выделено три возрастные стадии: непионическую, неаническую и ефебическо-геронтическую, на основании изменений таких признаков как: форма ростра, его поперечный разрез, борозды на поверхности ростра, индексы ростра и сплюснутости. Следует подчеркнуть, что невозможно дать характеристику этих стадий общую для всех видов. В некоторых случаях стадии роста обнаруживают сходный ход, в большинстве-же случаев следует их рассматривать индивидуально. ПРИЖИЗНЕННЫЕ ДЕФОРМАЦИИ РОСТРОВ. Наиболее часто встречаемыми деформациями являются ненормальные утолщения ростров в разных их частях, массивные наросли, коленевидные изгибы, скручивание оси, раздвоение конца, боле или менее сильное сдавление. Кабанов (1959) выдвигает предположение, что во время жизни животного ростры белемнитов были эластичны на подобие хряща. Автор настоящей работы не согласен с мнением Кабанова и выдвигает соответствующие контраргументы. ПОВРЕЖДЕНИЕ РОСТРОВ. Часты случаи повреждения ростров организмами откармливающимися на дне водоема. Поверхности ростров покрыты мелкими, продолговатыми или-же круглыми отверствиями, а также канальцами проникающими вглубь. Они являются вероятно следствием деятельности кольчецов из группы Polychaeta. Часто встречаются организмы поселившиеся на рострах, а именно серпули и форами-ниферы (Serpula limax, Bullopora rostrata). ГЕОГРАФИЧЕСКОЕ РАСПРОСТРАНЕНИЕ БЕЛЕМНИТОВ. Географическое распространение белемнитов известных из Польши показано на таблице 1. СИСТЕМАТИЧЕСКАЯ ЧАСТЬ. Подсемейство Hastitinae Naef, 1922, Род Hastites Mayer, 1883, Hastites privatensis (Mayer, 1866), (пл. III). Ростры веретенообразные, наибольший боковой поперечник на расстоянии около 1/3 длины от конца и равный 11,4 мм, дорсо-вентральный - 12,4 мм. Конец слабо заостренный, иногда округленный, с мукроном. Поперечный разрез округленный или четырехугольный. Боковые линии отчетливые, двойные, достигающие конца. Борозды отсутствуют. Род Rhabdobelus Naef, 1922, Rhabdobelus parvus (Hartmann, in Quenstedt, 1858), (пл. IV, фиг. 9-11). Ростры небольшие, нерегулярные, расширенные возле конца. Конец асимметрический, отклоняется от оси к дорсальной стороне. Боковые стенки несколько более широкие, чем вентральная и дорсальная, соединяются с ними под прямым углом. Разрез четырехугольный. Боковые линии глубокие. Имеется мукрон. Rhabdobelus exilis (d'Orbigny, 1842) (пл. IV, фиг. 8). Ростры небольшие, сильно удлиненные, с острым концом. Поперечный разрез грушевидный с более широкой вентральной стороной. Боковые линии дорсо-лятеральные, двойные возле конца. Дорсальная стенка очень узкая. На дорсальной и вентральной стороне видны очень деликатные бороздки в виде линий. Подсемейство Passaloteuthinae Naef, 1922, Род Gastrobelus Naef, 1922, Gastrobelus ventroplanus (Voltz, 1830) (пл. V, фиг. 1-6). Ростры небольшие, с узкой проксимальной частью, наибольшее расширение в расстоянии около 1/3 от конца, несколько палицеобразны. Вентральная стенка сплюснута и более широкая, чем дорсальная. Боковые линии отчетливые, приближаются к вентрально стороне. Максимальная ширина равна 8,5 мм, толщина - 7,4 мм. Поперечный разрез четырехугольный. Род Dactyloteuthis Bayle, 1878, Dactyloteuthis irregularis (Schlotheim, 1820), (пл. VI, фиг. 4). Ростры небольшие, формы неправильного конуса, конец тупой, со слабым мукроном, отклоненный от оси к вентральной стороне. Вентральная сторона более узкая, выпуклая, дорсальная шире, сплющенная. Боковые стенки узкие, плоские. Ростр несколько сплюснут дорсо-вентрально. Альвеола занимает примерно 2/3 длины роста. Борозды отсутствуют. Род Megateuthis Bayle, 1878, Megateuthis giganieus (Schlotheim, 1820), (фит. 12; пл. VII, VIII). Ростры конусообразные, величины до 2 м, сильно удлиненные, 2 пары апи-кальныах борозд, более длинные дорсо-лятеральные, вентро-лятеральные покороче. Поперечный разрез овальный, с более длинным дорсо-вентральным диаметром. В непионической стадии более широкая стенка вентральная, в ефеби-ческо-геронтической более широкая стенка дорсальная. В апикальной линии видна бесструктурная волокнистая масса - эквивалент эпиростра. Альвеола глубокая; у самых младших образцов занимает 1/3 длины ростра, у взрослых ее глубина уменьшается до 1/5. Альвеолярный угол равный 24-28° в боковом направлении и 18-24° в дорсо-вентральном. Род Brachybelus Naef, 1922, Brachybelus breviformis (Voltz, 1830) (пл. IV, фиг. 12). Ростр конусообразный, короткий, остро законченный. Поперечный разрез приближается к квадратному. Более широкие боковые стенки плоские, дорсальная и вентральная более узкие и тоже плоские. Борозды отсутствуют. Подсемейство Belemnopsinae Naef, 1922, Род Belemnopsis Bayle, 1878, Belemnopis canaliculatvs (Schlotheim, 1820) (фиг. 13; пл. IX). Ростры средней величины, цилиндрической формы, сильно сплющенные в дорсо-вентральном направлении. Вентральная борозда широкая, длинная, с острыми краями. Молодые образцы веретенообразные. Альвеола занимает 1/5 длины ростра, ее угол равный 26-28°. Поперечный разрез почкообразный. Belemnopsis fusiformis (Parkinson, 1811) (пл. X). Ростры почти веретенообразной формы, длина до 96 мм, максимальная ширина - 10 мм, толщина 7,5 мм. Поперечный разрез округленный в части проксимальной, а в части дистальной сплющенный в дорсо-вентральном направлении Вентральная борозда не достигает конца, острогранная, широкая. Боковые линии слабые, у взрослых образцов образуют иногда кили. Концевой участок длинный, остро оконченный. Belemnopsis latesulcatus (d’Orbigny, 1845) , (фиг. 14; пл, XI; XII, фиг. 1; XIII, фиг. 8-9). Ростры веретенообразные, сильно сплющенные в дорсо-вентральном направлении; длина до 120 мм, ширина до 15,5 мм; толщина до 10,6 мм. Вентральная борозда длинная, доходит почти до конца, с шириной до 4 мм. Концевой участок короткий, широкий, округленный, иногда с мукроном. Belemnopsis subhastatus (Zieten, 1830), (фиг. 15; пл. XII, фиг. 2; XIII, фиг. 1-7). Ростры цилиндрические, сильно удлинненные. Длина до 68 мм, ширина до 11 мм, толщина до 9 мм. Сплющенность дорсо-вентральная в части проксимальной небольшая, увеличивается в части дистальной. В половине длины ростры легко вздутые. Концевой участок длинный, остро оконченный. Вентральная борозда длинная, острогранная. Поперечный разрез сплющенный в боковом направлении в части проксимальной, почкообразный в средней части и округленный в дистальной. Альвеола занимает 1/7 длины ростра, ее угол равняется 23º. Belemnopsis parallelus parallelus (Phillips, 1869) (фиг. 16; пл. V, фиг, 7). Ростры цилиндрические, стройные, удлиненные, несколько суженные в проксимальной части. Вентральная борозда узкая, неглубокая, острогранная, доходит почти до конца. Боковые линии слабые, единичные, иногда двойные. Поперечный разрез округленный в части проксимальной, сильно сплющенный дорсо-вентрально в части средней и дистальной. Концевой участок длинный, остро оконченный. Belemnopsis parallelus germanicus (Roemer, 1911) (фиг. 17; пл. XIV). Ростры цилиндрические, сильно сплющенные в дорсо-вентральном направлении. Длина до 53 мм, ширина до 10 мм, толщина до 7,5 мм. Вентральная и дорсальная стенки сплющенные и более широкие, боковые стенки более узкие, вместе с соседними образуют простый угол. Вентральная борозда узкая, неглубокая, не доходит до конца. Боковые линии несколько углубленные, доходят до места наибольшей ширины ростра. Альвеола занимает около 1/7 длины ростра. Ее угол равняется около 22°. Belemnopsis semiarcuatus n. sp. (фиг. 18-19; пл. XV). Ростры веретенообразные, уплощенные дорсо-вентрально, с длинной и узкой проксимальной частью и коротким, булавообразным концевым отрезком, дугообразно изогнутые с вентральной стороны. Длина до 39 мм. Вентральная борозда сильно расширяется у конца до 2,5 мм, окончена широким углублением в поблизости конца. Поперечный разрез сплющенный дорсо-вентрально. Боковые линии длинные, изогнутые подобным образом как и ростр. Концевой участок короткий, утолщающийся с возрастом особи, округленный, иногда с мукроном. Род Hibolites Mayer, 1883, Hibolites hastatus (Blainville, 1827) (пл. XVI-XVIII). Ростры веретенообразные, длины до 210 мм, ширины до 20 мм, толщины до 18,5 мм. В проксимальной части сплющенные в боковом направлении, в средней и дистальной - дорсо-вентрально. Вентральная стенка возле конца вентральной борозды сплющенная. Вентральная борозда глубокая, острогранная в проксимальной части, становится менее глубокой и расширяется в половине длины ростра, где кончается широким углублением. Альвеола занимает около 1/6 длины ростра, ее угол равный 15-18°. Hibolites semihastatus (Blainville, 1827) (фиг. 20; пл. XIX). Ростры веретенообразной формы, длины до 76 мм, ширины до 12 мм, толщины до 10 мм. Вентральная борозда узкая и острогранная в проксимальной части, расширяется и становится менее глубокой по направлению к заднему концу, кончается в небольшом расстоянии от заднего конца. Боковые линии длинные, единичные, иногда двойные. Поперечный разрез в проксимальной части сплющенный в боковом направлении, овальный с более длинным боковым диаметром в средней части и округленный в дистальной. Альвеола занимает около 1/8 длины ростра, ее угол равный 18-20°. Концевой участок, короткий и широкий, составляет 1/3 длины ростра. Hibolites beyrichi (Oppel, 1856-58) (фиг. 21-22; пл. XX; XXI, фиг. 1-4). Ростры веретенообразные, тонкие, сильно удлинение, длины до 140 мм, ширины до 9 мм, толщины до 9,5 мм. Незначительно расширенные на уровне половины длины ростра. Поперечный разрез сплющенный в боковом направлении в проксимальной части, становится округленным в части средней и дистальной. Вентральная борозда узкая, с острыми гранями, достигает половину длины ростра или заходит еще дальше. Боковые линии длинные, проходят почти до конца, единичные, иногда двойные. Концевой участок длинный, тонкий, остро оконченный. Hibolites württembergicus (Oppel, 1856-58) (фиг. 23; пл. XXI. фиг. 5; XXII). Ростры веретенообразные, длины до 60 мм, ширины до 7,3 мм, толщины до 6,3 мм. Вентральная борозда узкая, доходит дальше чем до половины ростра. По направлению назад борозда суживается и становится менее глубокой. Иногда присутствуют боковые линии. Поперечный разрез, легко сплющенный дорсо-вентрально в части проксимальной, становится в большей или меньшей степени округленным в части дистальной. Концевой участок короткий, составляет 1/4 длины ростра. Иногда участок этот еще короче и округленный, а ростры принимают булавообразную форму. Hibolites girardoti (Loriol, 1902) (пл. XXIII). Ростры удлиненные, средней величины, веретенообразные. В проксимальной части несколько суженные, с круглым поперечным разрезом, в средней и дистальной части легко сплющенные дорсо-вентрально. Максимальная ширина находится в половине длины ростра и равна 12 мм, ширина достигает 10,5 мм. Вентральная борозда доходит до половины ростра, узкая и острогранная в проксимальной части, становясь менее глубокой и еще больше суживаясь в концевом участке. Боковые линии единичные, длинные, почти достигают конца. Концевой участок длинный, остро оконченный. Род Dicoelites Böhm, 1906, Dicoelites meyrati (Ooster, 1857) (фиг. 24; пл. XXIV). Ростры конусообразной формы, длины до 64 мм, ширины до 11 мм, толщины до 13 мм. Вентральная борозда доходит почти до конца ростра, дорсальная заходит дальше чем до половины ростра. В области альвеолы борозды соединяются с альвеолой узкими щелями. Поперечный разрез немного сплющенный в боковом направлении в проксимальной части, округленный в средней и дистальной. Концевой участок острый, отогнутый от оси к дорсальной стороне. Альвеола занимает 1/3 длины ростра или больше, ее угол равный 19-24°. Dicoelites waageni (Neumayr, 1871) (пл. VI, фиг. 5-6). Ростры конусообразные, сплющенные в боковом направлении, конец симметричный, слабо заостренный. Вентральная борозда доходит до конца, дорсальная ближе чем до половины ростра. Подсемейство Duvaliinae Pavlov, 1914, Род Duvalia Bayle, 1878, Duvalia disputabilis (Neumayr, 1871) (фиг. 25; пл. XXV). Ростры более или менее цилиндрические, длины до 3 мм, ширины до 7,5 мм, толщины до 9 мм. Боковые линии отчетливые, часто двойные. Борозд нет. Поперечный разрез овальный или грушеобразный, с более широкой вентральной стенкой. Род Rhopaloteuthis Lissajous, 1915, Rhopaloteuthis majeri (Alth, 1875). Ростры косо палицеобразные, длины до 40 мм, ширины до 14 мм, толщины до 14 мм. Дорсальная борозда широкая, иногда щелеобразная, длины равной 3/4 полной длины ростра. Боковые линии отчетливые, несколько изогнутые, так как и ростр. Поперечный разрез почти четырехугольный в проксимальной части, в дистальной округленный. Альвеола составляет 2/3 длины ростра, ее угол равный 26-32°. Концевой участок округленный, утолщенный, с мукроном. Rhopaloteuthis bzoviensis (Zeuschner, 1869). Ростры косо палицеобразные, длины до 40 мм, ширины до 10,3 мм, толщины до 11 мм. Дорсальная борозда короткая, узкая, иногда щелеобразная. Боковые линии единичные, иногда двойные, изогнутые, также как и ростр. Поперечный разрез овальный или нерегулярно четырехугольный, с более широкой вентральной стенкой. Альвеола занимает около 1/6 длины ростра, ее угол равный около 30°. Концевой участок относительно короткий, заостренный, часто с мукроном. Rhopaloteuthis argovianus (Mayer, 1863) (пл. VI, фиг. 1-3). Ростры косо палицеобразные, сплющенные в боковом направлении, длины до 33 мм, максимальная ширина находится в расстоянии 1/5 от конца. Дорсальная борозда узкая, острогранная, доходит до половины длины ростра. Боковые линии единичные, сильно углубленные, доходят до половины ростра. Боковые стенки более широкие. Конец асимметричный, отклоненный к дорсальной стороне, часто с мукроном. Rhopaloteuthis sauvanausu (d’Orbigny, 1842) (пл. VI, фиг. 7-9). Ростры косо палицеобразные, длины до 50 мм. Суженные в проксимальной части, расширенные в расстоянии 1/4 от конца. Дорсальная борозда довольно глубокая, щелеобразная. Поперечный разрез круглый или округленный. Боковые линии отчетливые, доходят до 1/4 расстояния от конца. Альвеола занимает около 1/3 длины ростра, ее угол равный 20°. Rhopaloteuthis spissus (Gillieron, 1873) (пл. IV, фиг. 6-7). Ростры палицеобразные, сплющенные в боковом направлении, с небольшой концевой асимметрией, несколько суженные в проксимальной части. Дорсальная борозда доходит до половины ростра. Боковые линии широкие, длинные, доходят до конца ростра. Конец короткий, округленный, отклоненный к дорсальной стороне, иногда мукронообразный. Альвеола занимает около 1/4 длины ростра, ее угол равный около 20°. Rhopaloteuthis gillieroni (Мауег, 1866) (фиг. 26; пл. XXVI). Ростры нерегулярно косо палицеобразные, длины до 36 мм, ширины 9,8 мм, толщины 8,6 мм, несколько суженные в проксимальной части. Дорсальная борозда короткая, глубокая. Боковые линии глубокие, доходят до 1/4 расстояния от конца. Поперечный разрез четырехугольный в проксимальной части, в средней сплющенный немного дорсо-вентрально, в дистальной округленный. Вентральная стенка сплющенная, дорсальная выпуклая. Конец острый, асимметричный, отклоненный к дорсальной стороне, иногда округленный, мукронообразный. Род Pseudobelus Blainville, 1827, Pseudobelus соquandus (d’Orbigny, 1842) (пл. IV, фиг. 1-5). Ростры палицеобразные, небольшой величины, суженные сильно в проксимальной части и сильно сплющенные в боковом направлении. Дорсальная стенка более узкая, вентральная пошире. Боковые линии двойные, изогнуты также как и ростр к дорсальной стороне. Поперечный разрез овальный, с более длинным дорсо-вентральным диаметром, приближается к квадратному, или грушеобразный, с более широкой вентральной стенкой. Концевой участок короткий, асиме-метричный, снабжен шипообразным или бородавчатым мукроном. Борозды отсутствуют.

Słowa kluczowe

EN

Holy Cross Mountains; Krakow-Czestochowa Upland; Jurassic; Cephalopoda; sea cephalopod; Belemnitida; ancient species; extinct species; fossil; fossil fauna; fossil remains; organic remains; paleontology

• Wydawca: -
• Czasopismo: Acta Palaeontologica Polonica
• Rocznik: 1961
• Tom: 06
• Numer: 2
• Opis fizyczny: p.105-236,fig.,ref.

Twórcy

autor

Pugaczewska H.

• Palaeozoological Laboratory of the Warsaw University, Warsaw, Poland

Bibliografia

• ABEL, O. 1916. Paläobiologie der Cephalopoden. 1-281, Jena.
• - 1935. Vorzeitliche Lebenssfpuren. 1-644, Jena.
• ALTH, A. 1875. Rzecz o belemnitach krakowskich. - Spraw. Kom. Fizyjogr. Akad. Um. Krak., 9, 212-237, Kraków.
• BAYLE, E. 1878. Explication de la Carte Géologique de la France, IV. I: Fossiles principaux des terrains. 6-33, Paris.
• BENECKE, E. W. 1910. Über Belemnites latesuloatus und Pronoella lotharingica. - Cbl. Min. etc. (1-816), 129-133, Stuttgart.
• BEUDAN, T. F. S. 1810. Observations sur les Bélemnites. - Ann. Mus. Hist. Nat., 16, 76-88, Paris.
• BLAINVILLE, D. 1827. Mémoire sur les Bélemnites. 1-136, Paris.
• BODEN, K. 1911. Die Fauna des unteren Oxford von Popilany in Litauen. - Geol. Paläont. Abh., N. F., 10 (14), 2, 125-199, Jena.
• BOEHM, G. 1912. Die Südküsten der Sula-Inseln Taliabu und Mongoli. 4: Unteres Callovian. Beiträge zur Geologie von niederländisch Indien. - Palaeontographica, 4, 3, 121-179, Stuttgart.
• BRANCO, W. 1880. Beiträge zur Entwicklungsgeschichte fossiler Cephalopoden. II: Goniatiten u. Nautiliden. - Palaeontographica, 26 (3 F., Bd 2), 1-241 (15-50), Casel, 1879/80.
• - 1881. Beiträge zur Entwicklungsgeschichte fossiler Cephalopoden. - Ibidem, 27, 1-203 (12-81), Casel, 1880/81.
• BUCH, L. 1839. Über den Jura im Deutschland. 1-87, Berlin.
• BÜLOW - TRUMMER, E. v. 1920. Fossilium Catalogus. I: Animalia, II: Cephalopoda, Dihranchiata. 1-313, Neubrandenburg.
• CHRISTENSEN, E. 1925. Neue Beiträge zum Bau der Belemniten. - N. Jb. Min. etc., Beil.-Bd. 51, 118-158, Stuttgart.
• CLERC, M. 1904. Etude monographique des fossiles du Dogger. - Mém. Soc. Paléont. Suisse, 31, 1-108 (5-6), Genève.
• CUSHMAN, J. A. 1948. Foramimifera, their classification and economic use. 1-605, Cambridge.
• DACQUÉ, E. 1933. Leitfossilien. 7: Wirbellose des Jura. 1, 1-272, Berlin.
• FAVRE, E. 1877. La zone à Ammonites acanthicus dans les Alpes de la Suisse et de la Savoie. - Mém. Soc. Paléont. Suisse, 4, 1-110 (9-13), Genève.
• DUMORTIER, E. 1871. Sur quelques gisements de l’Oxfordien inférieur du département de l’Ardèche. - Bull. Soc. Géol. France, sér. 2, 27, 1-84, Paris.
• FISCHER, A. G. 1947. A belemnoid from the late Permian of Greenland. - Med Grønl., 133, 5, 1-24, København.
• - 1952. Cephalopods. In: Moore, R. C., Lallicker, C. G. & Fischer, A. G. Invertebrate fossils. 1-766 (335-397), New York.
• GALLINEK, E. 1895. Der obere Jura bei Inowrozlaw in Posen. - Verh. kais. russ. miner. Ges., 33, 2, 353-472, St. Petersbourg.
• GERASIMOV, A. 1957. Kimeridskie otložendja podmoskovskogo kraja. - Bjull. Mosk. Obšč. Isp. Prir., otd. geol., 32 (6), 109-113, Moskva.
• GUSTOMESOV, V. A. 1956. Verchnejurskie belemnity Russkoj platformy. - Mosk. Gosud. Univ. Lomonosova, 1-21, Moskva.
• JENTZSCH, A. 1889. Oxford in Ostpreussen. - Jb. k. preuss. geol. Landesanst., 378-389, Berlin, 1888/89.
• KABANOV, K. A. 1959. Byl li rostr belemnita tverdym pri žizní životnogo? - Paleont. Žurnal Akad. Nauk SSSR, 2, 1-143 (30-40), Moskva.
• KRIMHOLZ, G. 1958. Podklas Endocachlia. - Osnovy Paleont., 2, 145-178, Moskva.
• - 1960. Metodika opredelenija mezozojskich golovonogich. - Izd. Leningr. Univ., 1-89, Leningrad.
• LEWIŃSKI, J. 1908. Les dépôts jurassiques près la station Chęciny et leur faune. - Bull. Acad. Sci. Cracovie, Cl. Sci. math, nat., 408-441, Cracovie.
• LISSAJOUS, M. 1915. Quelques remarques sur les Bélemnites jurassiques. - Bull. Soc. Hist. Nat., 4, 1-32, Macon.
• - 1923. Etude sur la faune du Bathoniem. - Trav. Lab. Géol., Fasc. Sci. Lyon, 3, 3, 1-112, Lyon.
• - 1925. Répertoire alphabétique des Bélemnites jurassiques. - Ibidem, 8, 7, 1-173.
• - 1927. Description de quelques nouvelles espèces de Bélemnites jurassiques. - Ibidem, 10, 7, 1-42.
• LORIOL, P. de. 1900. Etudes sur les mollusques et les brachiopodes de l’Oxfordien inférieur ou zone à Ammonites Renggeri du Jura Lédonien. - Mém. Soc. Paléont. Suisse, 27, 1-196, Genève.
• - 1902. Etude sur les Mollusques et Brachiopodes de l’Oxford supérieur et moyen de Jura Lédonien. - Ibidem, 29, 1-76.
• MAKOWSKI, H. 1952. La faune callovienne de Łuków en Pologne (Fauna kelowejska z Łukowa). - Palaeont. Pol., 4, 1-64, Warszawa.
• MAYER, M. CH. 1864. Description de Coquilles fossiles des terrains jurassiques. - J. Conchyl., sér. 3, 4, 12, 75-76, Paris.
• - 1866. Diagnoses de deux Bélemnites nouvelles. - Ibidem, sér. 3, 4, 14, 358-369.
• MAYER, M. CH. & EYMAR, K. 1883. Grundzüge der Klassifikation der Belemniten. - Ztschr. deutsch, geol. Ges., 35, 3, 640-643, Berlin.
• MOORE, R. C., LALLICKER, C. G. & FISCHER, A. G. 1952. Invertebrate fossils. 1-766, New York.
• MÜLLER - STOLL, H. 1936. Beiträge zur Anatomie der Belemnoidea. - N. Acta Leopold., 4, 20, 1-226, Halle.
• MÜNSTER, G. 1830. Bemerkungen zur näheren Kenntnis der Belemniten, 1-18, Bayreuth.
• NAEF, A. 1922. Die fossilen Tintenfische. 1-322, Jena.
• NEUMAYR, M. 1871. Die Cephalopodenfauna der Oolithe von Balin bei Krakau. - Abh. k. geol. Reichsanst., 5, 2, 19-54, Wien.
• - 1873. Die Fauna der Schichten mit Aspidoceras acanthicum. - Ibidem, 5, 6, 141-257.
• - 1887. Über die Beziehung zwischen der russischen u. westeuropäischen Juraformation. - N. Jb. Min. etc., 1, 70-88, Stuttgart.
• NIKITIN, S. 1885. Der Jura der Umgegend von Elatma. - N. Mém. Soc. Nat. Moscou, 15, 1-26 Moskva.
• OOSTER, W. A. 1857. Catalogue des Céphalopodes fossiles des Alpes Suisses. I: Céphalopodes acétabulifères. 1-32, Genève.
• OPPEL, A. 1856-58. Die Juraformation Englands, Frankreichs und des südwestlichen Deutschlands nach einzelnen Gliedern eingeteilt und verglichen. - Jh. Ver. vaterl. Naturk. Württemberg, 12/14, 1-858, Stuttgart.
• ORBIGNY, A. d’. 1842. Paleontologie Française. Description des Mollusques et Rayonnés fossiles. Terrains jurassiques. I: Céphalopodes. 1-141; 1850/60: Atlas. Paris.
• - 1845. Paléontologie universelle des Coquilles et des Mollusques. 1-517, Paris.
• - 1846. Considérations zoologiques sur les Bélemnites. 1-34, Paris.
• PARKINSON, J. 1811. Organic remains of a former world. 3, London.
• PIVETEAU, J. 1952. Traité de Paléontologie. 2, 1-790, Paris.
• PHILLIPS, J. 1865-1870. A monograph of British Belemnitidae. - Palaeontogr. Soc., 17-23, 1/5, 1-128, London.
• POŻARYSKI, W. 1953. Przewodnik wycieczkowy Narady Państwowej Służby Geologicznej. - Wyd. Geol., 1-99, Warszawa.
• PUGACZEWSKA, H. 1957. O dwóch gatunkach belemnitów rodzaju Rhopaloteuthis z jury Polski (Sur deux espèces de Bélemnites du genre Rhopaloteuthis du Jurassique de Pologne). - Acta Palaeont. Pol., 2, 4, 383-404, Warszawa.
• QUENSTEDT, F. A. 1846-49. Petrefactenkunde Deutschlands. Die Cephalopoden. 1-580, Tübingen, 1846/49.
• - 1852. Handbuch der Petrefactenkunde. 1-695, Tübingen.
• - 1858. Der Jura. 1-842, Tübingen.
• RASPAIL, M. 1829. Histoire naturelle des Bélemnites, accompagnée de la description et de la classification des espèces que M. Éméric, de Castellane, a re-cueillies dans les Basses-Alpes de Provence. - Ann. Sci. d’Obs., 1, 1-142, Paris.
• RICHE, A. & ROMAN, F. 1921. La Montagne de Crussol. - Trav. Lab. Géol. Fac. Sci. Lyon, 1, 1-196, Lyon.
• ROEMER, F. A. 1836. Dde Versteinerungen des Norddeutschen Ooliten-Gebirges. 1-218, Hannover.
• - 1870. Geologie von Oberschlesien. 1-587, Breslau.
• ROEMER, J. 1911. Die Fauna des Aspidoides-Schichten von Lechstedt bei Hildesheim. Hannover.
• ROGER, J. 1952. Sous-classe des Dibranchiata Owen 1836. ln: Piveteau, J. Traité de Paléontologie. 2, 1-790 (689-751), Paris.
• ROMAN, F. 1908. Révision de quelques espèces de Bélemnites du Jurassique moyen du Gard et de l’Ardèche. - Bull. Soc. Etude Sci. Nat. Nimes, 36, 1-99 (10-17), Nimes.
• - 1924. Etudes sur le Callovien de la Vallée du Rhône. - Trav. Lab. Géol. Fac. Sci. Lyon, 6, 5, 1-128, Lyon.
• - 1927. Etude sur la faune du Bajocien supérieur du Mont D’Or Lyonnais. - Ibidem, 9, 2, 1-55.
• - 1928. Etudes sur le Callovien de la Vallée du Rhône. - Ibidem, 13, 2, 1-165.
• - 1930. Etudes sur le Callovien de la Vallée du Rhône. - Ibidem, 14, 2, 1-256.
• RÓŻYCKI, S. Z. 1953. Górny dogger i dolny malm jury Krakowsko-częstochowskiej. - Inst. Geol., Prace, 1-412, Warszawa.
• SCHLIPPE, O. 1888. Die Fauna des Bathonien im oberrheinische Tieflande. - Abh. Spez.-Karte Elsass-Lothringen, 4, 4, 1-267, Strassburg.
• SCHLOTHEIM, E. F. v. 1820. Die Petrefactenkunde auf ihrem jetzigen Standpunkte durch die Beschreibung seiner Sammlung versteinerter und fossiler Überreste des Thier-und Pflanzenreichs der Vorwelt erläutert. 1-437, Gotha.
• SIEMIRADZKI, J. 1891. Fauna kopalna warstw oxfordzkúch i kimerydzkich w okręgu krakowskim i przyległych częściach Królestwa Polskiego, I. - Akad. Um., 1-92, Kraków.
• - 1923. Fauna utworów basowych i jurajskich Tatr i Podhala. - Arch. Tow. Nauk. we Lwowie, III, 3, 3, 1-52, Lwów.
• SINZOVA, J. 1877. Opisanie nekotorych vidov mezozojskich okamenelostej iz Sibirskoj i Saratovskoj gubernii. - Zap. Novoros. Obšč. Estestv., 5, 1-5, Odessa.
• STOLL, E. 1934. Die Brachiopoden und Mollusken der Pommerschen Doggergeschiebe. - Abh. Geol.-Paläont. Inst. Greifswald, 13, 1-62, Greifswald.
• VOLTZ, M. 1830. Observations sur les Bélemnites. - Mém. Soc. Hist. Nat. Strassbourg, 1, 1-70, Paris.
• WETZEL, W. 1911. Faunistische und stratigraphische Untersuchung der Parkinsonienschichten des Teutoburger Waldes bei Bielefeld. - Palaeontographica, 58, 139-277, Stuttgart.
• ZEUSCHNER, L. 1869. Über Belemnites Bzoviensis, eine neue Art aus dem untersten Oxfordien von Bzow bei Kromolow. - Ztschr. deutsch, geol. Ges., 21, 1-862 (565-568), Berlin.
• ZIETFN, C. H. v. 1830. Die Versteinerungen Württembergs. 1, 1-102, Stuttgart.