Osteoporoza - aktualne wyzwanie

• Autorzy: Chwojnowska Z , Charzewska J

Warianty tytułu

EN

Osteoporosis - current challenge

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Osteoporoza jest metaboliczną chorobą szkieletu, charakteryzującą się zaniżoną w stosunku do normalnej masą kości i zaburzoną jej mikroarchitekturą wiodącą do wzmożonej łamliwości kości (zwiększonego ryzyka złamań). Osteoporozę określa się jako chorobę społeczną z powodu liczby osób chorych a także ekonomicznych skutków dla społeczeństwa. Toteż nie bez znaczenia pozostaje poznanie czynników ryzyka wpływających na jej powstawanie a tym samym wprowadzenie skutecznej prewencji. Artykuł skupia uwagę na rozwoju i skutkach powstawania osteoporozy, roli czynników środowiskowych, w tym żywieniowych, w powstawaniu osteoporozy, omawia ważną rolę wapnia i witaminy D w prewencji i leczeniu tego schorzenia. W artykule zebrano informacje odnośnie wpływu podstawowych składników pokarmowych: białka i tłuszczów, składników mineralnych: wapnia, fosforu, magnezu, cynku, miedzi, fluoru, manganu, sodu, potasu oraz witamin: D, A i β-karotenu, C, K, folianów, witamin B₆ i B₁₂ oraz flawonoidów, fltoestrogenów i probiotyków na zachowanie tkanki kostnej w dobrym zdrowiu. Porusza także zagadnienia odnośnie wpływu używek, palenia tytoniu, aktywności fizycznej, czasu przebywania na słońcu, a także czynników demograficznych, czynników hormonalnych i prokreacyjnych, pewnych leków oraz niektórych chorób, w tym dyslipidemi, a także wpływu zanieczyszczenia środowiska na powstawanie tej choroby.

EN

Osteoporosis is a metabolic disease of bone that leads to an increased risk of fracture. In osteoporosis the bone mineral density (BMD) is reduced, bone microarchitecture is disrupted. Osteoporosis is commonly named a public disease, because of number of people suffer from it, and because of it economic consequences for society. Authors collect information, about important role of recognizing of risk factors of osteoporosis, in order to manage of efficient prevention. Article concentrates on crucial role of lifestyle in maintenance of bone tissue in health, discuss particular role of calcium and vitamin D in prevention and treatment of osteoporosis. In this review information about nutrients such as: protein and fats, trace elements: calcium, phosphorus, magnesium, zinc, copper, fluorine, manganese, sodium, potassium, and vitamins: D, A, β-carotrne, C, K, folate, B₆ i B₁₂, and flawonoids, fitoestrogens, probiotics, and its influences on health of bones was collected. It rise a problem, that certain non nutritional risk factors are linked to the development of osteoporosis and contribute to an individual's likelihood of developing the disease. Among this factors are listed stimulants such as caffeine and alcohol usage, cigarette smoking, physical activity, time exposure to sunlight, and demographic factors (gender, age, body size, family history, ethnicity), hormonal and procreations factors, medication usage and certain illness such as dyslipidemia and also environmental pollution, which may play essential role in developing of this disease.

Słowa kluczowe

PL

choroby czlowieka; osteoporoza; czynniki genetyczne; czynniki zywieniowe; czynniki srodowiska; profilaktyka; wapn; witamina D; fosfor; zywienie czlowieka

• Wydawca: -
• Czasopismo: Żywienie Człowieka i Metabolizm
• Rocznik: 2008
• Tom: 35
• Numer: 2
• Opis fizyczny: s.151-184,tab.,bibliogr.

Twórcy

autor

Chwojnowska Z

• Zakład Epidemiologii i Norm Żywienia, Instytut Zywnosci i Zywienia, Warszawa

autor

Charzewska J

• Zakład Epidemiologii i Norm Żywienia, Instytut Zywnosci i Zywienia, Warszawa

Bibliografia

• 1. Abrahansen B., Madsen J.S., Tofteng Ch.L., et al.: A Common Metylenetetrahydrofolate Reductase (C677T) Polymorphism is Associated With Low Bone Mineral Density and Increased Fracture Incidence After Menopause: Longitudinal Data From the Danish Osteoporosis Prevention Study. J. Bone Min. Res., 2003, 18, 4, 723-729.
• 2. Andersen R., Molgaard C., Skovgaard L.T., et al.: Teenage girls and elderly women living in northern Europe have low winter vitamin D. Eur. J. Clin. Nutr., 2005, 59, 533-541.
• 3. Anderson J.J.B.: Over supplementation of Vitamin A and Osteoporotic Fractures in Elderly: To Supplement or Not to Supplement With Vitamin A. J. Bone Min. Res., 2002, 17, 8, 1359-1362.
• 4. Azria M.: Kalcytonina doustna - przełom w leczeniu. Terapia 2001,9,11,113 (http://www.osteoforum.org.pl/terapia01.html).
• 5. Badurski J.E.: Aktualne postępowanie w osteoporozie u kobiet. Terapia 2004, 3/2, 31-39.
• 6. Badurski J.E, Czerwiński E, Marcinowska-Suchowierska E: Zalecenia Polskiej Fundacji Osteoporozy i Polskiego Towarzystwa Osteoartrologii wobec osteoporozy w oparciu o stanowisko Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) i Międzynarodowej Fundacji Osteoporozy (IOF). Ortopedia, Traumatologia, Rehabilitacja 2007,9, Supl. 2,45-64.
• 7. Barger-Lux M.J., Heaney R.P.: Caffeine and the calcium economy revisited. Osteoporosis Int., 1995, 5, 97-102.
• 8. Ballew C., Galuska D., Gillespie C.: High Serum Retinyl Esters Are Not Associated with Reduced Bone Mineral density in the Third National Health and Nutrition Examination Survey, 1988-1994. J. Bone Min. Res., 2001, 16, 12, 2306-2312.
• 9. Baran D., Sornsen A., Grimes J., et al.: Dietary modification with dairy products for preventing vertebral bone loss in premenopausal women: a three - year prospective study. J. Clin. Endocrinol. Metab., 1990, 70, 264-270.
• 10. Barker E.M., McCloskey E., Saha S., et al.: Serum Retinoids and ß-Carotene as Predictors of Hip and Other Fractures in Elderly Women. J. Bone Min. Res., 2005,20,6,913-920.-
• 11. Barker M.E., Blumsohn A.: Is vitamin A consumption a risk factor for osteoporotic fracture? Proc. Nutr. Soc., 2003, 62, 4, 845-850.
• 12. Baron R.: General Principles of Bone Biology. In: Primer on the Metabolic Bone Diseases and Disorders of Mineral Metabolism 5th ed. Ed.: M.J. Favus. American Society for Bone and Mineral Research. Washington 2003, 1-8.
• 13. Bathum L., von Bornemann Hejlmborg J., Christiansen L., et al: Evidence for an association of methylene tetrahydrofolate reductase polymorphism C677T and a increased risk of fractures: results from a population - based Danish twin study. Osteoporosis Int., 2004,15, 659-664.
• 14. Bischoff H.A., Stahelin H.B., Dick W., et al.: Effects of Vitamin D and Calcium Supplementation on Falls: A Randomized Controlled Trial. J. Bone Min. Res., 2003,18, 2, 343-351.
• 15. Bischoff-Ferrari H.A., Willett W.C., Wang J.B., et al.: Fracture prevention with vitamin D supplementation: a meta analysis of randomized controlled trials. J. Am. Med. Assoc., 2005, 293, 2257-2264.
• 16. Bischoff-Ferrari H.A., Giovannucci E., Willett W.C., et. al.: Estimation of optimal serum concentrations of 25-hydroxyvitamin D for multiple health outcomes Am. J. Clin. Nutr., 2006, 84, 18-28.
• 17. Bischoff-Ferrari H.A.: How to select the doses of vitamin D in the management of osteoporosis. Osteoporosis Int., 2007,18, 401-407.
• 18. Boner S., Vanderschmeren D., Haentjens P., et al.: Calcium and vitamin D in the prevention and treatment of osteoporosis-a clinical update. J. Inter. Med., 2006,259,593-552.
• 19. Bonjour J.P., Carrie A.L., Ferrari S. et al.: Calcium-enriched foods and bone growth in prepubertal girls: a randomized, doubleblind, placebo-controlled trial. J. Clin. Invest., 1997, 99, 1287-1294.
• 20. Boonen S., Body J.J., Boutsen Y., et al.: Evidence-based guidelines for the treatment of postmenopausal osteoporosis: a consensus document of the Belgian Bone Club, Osteoporos. Int., 2005,3, 239-254.
• 21. Bugel S.: Vitamin K and bone health. Proc. Nutr. Soc., 2003,62,839-843.
• 22. Burger H., de Laet C.E.D.H., van Daele P.L.A., et al.: Risk factors for increased bone loss in an elderly population. The Rotterdam Study. Am. J. Epidemiol., 1998, 9, 871-879.
• 23. Cadarette S.M., Jaglal S.B., Kreiger N., et al.: Development and validation of the Osteoporosis Risk Assessment Instrument to facilitate selection of women for bone densitometry. CMAJ, 2000,9,1289-1294 (za: Rosen H.N., Basow D.S.: Screening for osteoporosis, (www.uptodate.com).
• 24. Cadogan J., Eastell R., Jones N., et al.: Milk intake and bone mineral acquisition in adolescent girls: randomised, controlled intervention trial. Br. Med. J., 1997, 315, 1255-1260.
• 25. Calvo M.S., Whiting S.J., Barton C.N.: Vitamin D Intake: A Global Perspective of Current Status. J. Nutr., 2005, 135, 2, 310-316.
• 26. Cashman K.D.: Homocysteine and Osteoporotic Fracture Risk: A Potential Role for B Vitamins. Nutr. Rev., 2005, 63, 1, 29-36.
• 27. Center J.R., Nguyen T.V., Schneider D., et al.: Mortality after all major types of osteoporotic fracture in men and women: an observational study. Lancet 1999, 353, 9156, 878-882.
• 28. Chapuy M.C., Areat M.E., Duboeuf F., et al.: Vitamin D3 and calcium for prevent hip fractures in the elderly women, N. Engl. Med., 1992,327,1637-1642.
• 29. Chapuy M.C., Pamphile R., Paris E., et al.: Combined calcium and vitamin D3 supplementation in elderly women: confirmation of reversal of secondary hyperparathyreoidism and hip fracture risk: the Decalayos II study. Osteoporos. Int 2002, 3, 257-264.
• 30. Charzewska J., Rogalska-Niedźwiedź M.: Niedobory witaminy D ważnym problemem zdrowia publicznego. Żyw. Człow. Metab., 2002,29, supl., 262-267.
• 31. Chwojnowska Z., Charzewska J., Chabros E., i in.: Zawartość wapnia oraz fosforu w dietach młodzieży z warszawskich szkół podstawowych. Rocz. PZH, 2002,53,2,157.
• 32. Compston J.E.: Counteracting bone fragility through improved bone quality. Medicographia 2002, 24, 290-296.
• 33. Corwin R.L.: Effects of dietary fats on bone health in advanced age. Prostanglandis Leukotriens Essential Fatty Acids 2003,68,379-386.
• 34. Corwin R.L., Hartman T.J., Mczuga S.A., et al.: Dietary saturated fat intake is inversely associated with bone density in humans: Analysis of NHANES III. J. Nutr., 2006,136,159-165.
• 35. Cumings R.S.: A 55-Year - Old Woman With Osteopenia. J. Am. Med. Assoc., 2006, 296, 2601.
• 36. Dawson-Hughes B., Heaney R.P., Holick M.F., et al.: Estimates of optimal Vitamin D status. Osteopros. Int., 2005, 16,713-716.
• 37. De Laet C., Kanis J.A., Oden A., et al.: Body Mass Index as a predictor of fracture risk: a meta-analysis. Osteoporosis Inter., 2005,16,1330-1338.
• 38. Devine A., Dick I.M., Islam A.F.M., et al.: Protein consumption is an important predictor of lower limb bone mass in elderly women. Am. J. Clin. Nutr., 2005, 81, 1423-1428.
• 39. Devine A., Rosen C., Mohan S., et al.: Effects of zinc and other nutritional factor on insulin - like growth factor I and insulin - like growth factor binding protein in postmenopausal women. Am. J. Clin. Nutr., 1998, 68, 200-206.
• 40. Devine A., Cridole R.A., Dick J.M., et al.: A longitudinal study of the effects of sodium and calcium intakes on regional bone density on postmenopausal women. Am. J. Clin. Nutr., 1995, 62, 740-745.
• 41. Deszczyński J., Szczęsny G.: Proces zrostu kości - patofizjologia i zagadnienia kliniczne. Przebieg zrostu kostnego oraz czynniki fizyczne warunkujące jego wystąpienie. Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja 2000,2,3,10-20.
• 42. Dhonukshe-Rutten R., Pluijm S., deGroot L., et al.: Homocysteine and Vitamin B12 Status Relate to Bone Turnover Markers, Boardband Ultrasound Attenuation, and Fractures in Healthy Elderly People. J. Bone Min. Res., 2005,20,6, 921-928.
• 43. Dobosiewicz K., Czernicki K., Jędrzejewska A, i in.: Ocena relacji skaningu densytometrycznego kręgosłupa i przedramienia w diagnostyce osteoporozy u kobiet i mężczyzn. Terapia 2001,9,11,113,43-46 (http://www.osteoforum.org.pl/skaning.html).
• 44. Dziedzic - Gocławska A.: Modelowanie i przebudowa wewnętrzna tkanki kostnej, gojenie się złamań i ubytków kości, wgajanie się i przebudowa przeszczepów kostnych. W: Traumatologia narządu ruchu. Red.: D. Tylman, A. Dziak. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 1996,9-36.
• 45. Dziedzic-Gocławska A., i wsp.: Wybrane mechanizmy sterujące procesem przebudowy tkanki kostnej wpływające na przebieg osteoporozy. Nowa Klinika 2000, 7, 666-674.
• 46. Feskanich D., Singh V., Willet W.C., et al.: Vitamin A Intake and Hip Fractures Among Postmenopausal Women. J. Am. Med. Assoc., 2002,287,1,47-54.
• 47. Flynn A.: The role of dietary calcium in bone health. Proc. Nutr. Soc., 2003,62,4,851-858.
• 48. Foltyn W., Kos-Kudła B., Siemińska L., i in.: Osteoporoza i miażdżyca - wspólna etiopatogeneza? Endokr. Pol., 2003, 54,3, 316-320.
• 49. Gerdhem P., Ivaska K.K., Issakson A., et al.: Associations Between Homocysteine, Bone Turn- over, BMD, Mortality, and Fracture Risk in Elderly Women. J. Bone Min. Res., 2007, 22, 1,127-133.
• 50. Gjesdal C.G., Vollset S.E., Ueland P.M., et al.: Plasma Homocysteine, Folate, and Vitamin B12 and the Risk of Hip Facture: The Hordaland Homocysteine Study 2007, 22, 5, 747-755.
• 51. Gołka D. (tłum.): Profilaktyka, rozpoznanie i leczenie osteoporozy. JAMA-PL, 2001, 3, 5,355-366.
• 52. Gracia-Lorda P., Salas-Salvo J., Fernandez Ballart J., et al.: Dietary Calcium and Body Mass Index in a Mediterranean Population. Int. J. Vitam. Res., 2007, 77, 1, 34-40.
• 53. Greenspan S.L., Resnick N.M., Parker R.A.: Vitamin D Supplementation in Older Women. J. Gerontol., 2005,60A, 6,754-759.
• 54. Grzymisławski M., Dzieniszewski J.: Żywienie w wieku podeszłym, gospodarka fosforanowo-wapniowa, witamina D i inne witaminy. Standardy Med., 2005,2,1474-1477.
• 55. Gunnes M., Lehmann E.R.: Dietary calcium, saturated fat, fiber and vitamin C as predictors of forearm cortical and trabecular bone mineral density in health children and adolescent. Acta Peadiatr., 1995, 84, 4, 388-392.
• 56. Habala Z., Pluskiewicz W.: Ocena rozwoju szkieletu u dzieci i młodzieży przy użyciu ilościowej metody ultradźwiękowej. Terapia 2001,9,11,113,40-42 (http://www.osteoforum.org.pl/szkielet.html).
• 57. Hanley D. A., Davison K.S.: Vitamin D Insufficiency in North America. J. Nutr., 2005,135, 2, 332-337.
• 58. Hannan M.T., Trucker K.L., Dowson-Huges B., et al.: Effect on dietary protein on bone lossin elderly men and women. The Framingham Osteoporosis Study. J. Bone Miner. Res., 2000,15,2504-2512.
• 59. Harris S.S., Dawson-Hughes B.: Coffeine and bone loss in healthly postmenopausal women. Am. J. Clin. Nutr., 1994, 60, 573-578.
• 60. Harris S. S.: Vitamin D in Type 1 Diabetes Prevention. J. Nutr., 2005,135, 2, 323-325.
• 61. Hathocock J.N., Shao A., Vieth R., Haney R.: Risk assessment for vitamin D. Am. J. Clin. Nutr., 2007, 85,1, 6-18.
• 62. Hauer K., Specht N., Schuler M., et al.: Intensive physical training in geriatric patients after severe falls and hip surgery. Age Aging 2002, 31, 49-57.
• 63. Heaney E.M., Stadler D., Bliziotes M.M.: Vitamin D Insufficiency in Internal Medicine Residents. Calif. Tissue Inter., 2005,76,1,11-16.
• 64. Heaney R.P.: Effects of caffeine on bone and calcium economy. Food Chem. Toxicol., 2002,40,1263-1270.
• 65. Heaney R.P., Rafferly K.: Carbonated beverages and urinary calcium excretion. Am. J. Clin. Nutr., 2001, 74,343-347
• 66. Heaney R.: Advances in therapy for osteoporosis. Clin. Med. Res., 2003, 1/2, 93-99.
• 67. Heaney R.P.: Bone Health. Am. J. Clin. Nutr., 2007, 85, 1, 300S-303S.
• 68. Heaney R.P.: Nutritional Factors in osteoporosis. Ann. Rev. Nutr., 1993, 13, 287-316.
• 69. Heaney R.P.: Vitamin D: how much do we need, and how much is too much? Osteoporos. Int., 2000,1, 553-555.
• 70. Hiller J.A., Stone L.K., Bauer D.C.: Evaluating the Value of Repeated Bone Mineral dencity Measurement and Prediction of Fractures in Older Women. Archiv. Inter. Med., 2007,167, 22,155-160.
• 71. Holick M.F.: Resurection of Vitamin D deficiency and Rickets. J. Clin. Invest., 2006,116, 2062-2072.
• 72. Holick M.F.: Vitamin D deficiency. N. Engl. J. Med., 2007, 357, 266-281.
• 73. Hosking D.J., Geusens P., Rizzoli R.: Osteoporosis therapy: an example of putting evidence-based medicine into clinical practice. Q. J. Med., 2005,98,403-413.
• 74. Hogstrom M., Nordstrom P., Nordstrom A.: n-3 Fatty acids are positively associated with peak bone mineral density and bone accrual in healthy men: the N02 Study. Am. J. Clin. Nutr., 2007,85, 803-807.
• 75. Hynn T.H., Barrnett-Conor E., Milne D.B.: Zinc intake and plasma concentration in men with osteoporosis: The Rancho-Brando Study. Am. J. Clin. Nutr., 2004, 80, 715-721.
• 76. Illich J.Z., Kerstetter J.E.: Nutrition in bone health revisited: a story beyond calcium. J. Am. Coll. Nutr., 2000, 19, 715-737.
• 77. Jarosz M., Bułhak-Jachymczyk B.: Normy żywienia dla ludności Polski. Warszawa, PZWL, 2008 (w druku).
• 78. Jglal S.B., Weller I., Mamdani M., et al.: Population Trends in BMD Testing, Treatment, and Hip and Wrist Fracture Rates: Are the Hip Fracture Projections Wrong? J. Bone Min. Res., 2005, 20, 6, 898-905.
• 79. Johnell O., Kanis J.A., Oden A., et al.: Predictive Value of BMD for Hip and Other Fractures. J. Bone Min. Res., 2005, 20, 7, 1185-1193.
• 80. Johnell O., Kanis J.A., Oden A., et al.: Predictive Value of BMD for Hip and Other Fractures. J. Bone Min. Res., 2005, 20, 7,1185—1194.
• 81. Jones G., et al.: Current understanding of molecular action of vitamin D. Physiol. Rev. 1998, 78,1193-1231.
• 82. Kalkwarf H.J., Khoury J.C., Lanphear B.P.: Milk intake during childhood and adolescence, adult bone density, and osteoporotic fractures in US women. Am. J. Clin. Nutr., 2003, 77, 257-265.
• 83. Kammler W., Lauber D., Weinek J., et al.: Benefits of 2 years of intensive exercise on bone density, physical fitness and blood lipids in early postmenopausal osteopenic women. Arch. Inter. Med., 2004,164,1084-1091.
• 84. Kamycheva E., Joakimsen R.M., Jorde R.: Intakes of Calcium and Vitamin D Predict Body Mass Index in the Population of Northen Norway. J. Nutr., 2002, 132, 102-106.
• 85. Kanis J.A., Johannson H., Johnell O., et al.: Alkohol intake as a risk factor for fracture. Osteoporosis Int. 2005,16, 737-742.
• 86. Kannis J.A., Johansson H., Johnell O., et al.: Smoking and fracture risk: a metaanalysis. Osteoporosis Int. 2005, 16, 155-162.
• 87. Kanis J.A., Johnell O., De Laet C., et al.: A meta analysis of previous fracture and subsequent fracture risk. Bone 2004, 35, 375-382.
• 88. Kanis J.A., Borgstrom F., De Laet C. et al.: Assessment of fracture risk. Osteoporos Int., 2005, 6, 581-589.
• 89. Kanis J.A.: Diagnosis of osteoporosis and assessment of fracture risk. Lancet 2002,359,1929-1936.
• 90. Karczmarewicz E.: Markery obrotu kostnego w diagnostyce i monitorowaniu leczenia chorób kości. W: Osteoporoza. Poradnik dla lekarzy Wyd. II zaktualizowane. Red.: R.S. Lorenc, W.P. Olszyński, Warszawa, Biuro Gamma 2006, 36-39.
• 91. Karczmarewicz E., Łukaszkiewicz J., Lorenc R.S.: Witamina D - mechanizm działania, badania epidemiologiczne, zasady suplementacji. Standardy Medyczne 2007, 4, 169-174.
• 92. Kita K., Lewandowki B., Klimiuk P. A., i in.: Osteoporoza u mężczyzn. Nowa Med., 2004, 125, 3, 151-153.
• 93. Klimiuk P.A., Kita K., Lewandowski B., i in.: Leczenie osteoporozy. Nowa Med. 2004, 125, 3, 144-150.
• 94. Kokot F. i wsp.: Regulacja gospodarki wapniowej. Nowe aspekty patofizjologiczne. Pol. Arch. Med. Wewn., 2000, 104, 621-630.
• 95. Kolle E., Torstveit M.K., Sundgot-Borgen J.: Bone mineral density in Norwegian premenopausal women. Osteoporos. Int., 2005, 16, 914-920.
• 96. Korczowska I., Łącki J.K.: Etiopatogeneza osteoporozy. Nowa Med., 2004,125,3,119-123.
• 97. Krestetler J.E., O’Brien K.O., Caseria D.M., et al.: The impact of dietary protein on calcium absorption and kinetic measures of bone turnover in women. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2005, 90, 26-31.
• 98. Kraśkiewicz E., Lorenc R.S.: Szlak RANKL/RANK/OPG i jego znaczenie w fizjologii i patofizjologii kości. Terapia 2006, 14,3,177, 58-63 (http://www.osteoforum.org.pl/ter2006_ll.html).
• 99. Krotkowski M., Chylak M.: Witamina K w profilaktyce i leczeniu osteoporozy - nowe horyzonty stosowanie witaminy K. Terapia Leki, 2003, 30, 5/6,12-15.
• 100. Kruger M.C., Schollum L.M.: Is docosahexaenic acid more effective than eicosapentaenoic acid for increasing calcium bioavailability? Prostaglandin Leukotriens Essential Fatty Acids 2005, 73, 327-334.
• 101. Kruk M., Karczmarewicz E., Skorupa E., Lorenc R.S.: Podłoże genetyczne wytrzymałości mechanicznej kości. Twój Magazyn Medyczny 2003, 6 (http://www.osteoforum.org. pl/podloze.html).
• 102. Książyk J.: Witamina D, osteopenia, krzywica i osteoporoza. Nowa Ped., 2004, 35,1, 41-44.
• 103. Lambert H., Barker M., Eastell R.: Calcium and bone mineral accretion in teenage girls: a review. In: Nutritional aspects of osteoporosis. Ed.: P. Burchardt, B Dawson-Hughes, R.P. Heaney, London, Academic Press 2001, 23—33.
• 104. Larsen E.R., Mosekilde L., Foldspang A.: Vitamin D and Calcium Supplementation Prevents Osteoporotic Fractures in Elderly Community Dwelling Residents: A Pragmatic Population - Based 3-Year Intervention Study. J. Bone Min. Res., 2004, 19, 3, 370-378.
• 105. Latinen K., Valimaki M.: Alkohol and bone. Calcif. Tissue Inter., 1991,49, S70-73.
• 106. Lau E.M., Lynn H., Chau Y.H., et al.: Benefits of milk powder supplementation on bone accretion in Chin children. Osteoporosis Inter., 2004, 15, 6534-658.
• 107. Law M.R., Mackshow A.K.: A meta-analysis of cigarette smoking, bone mineral density and risk of hip fracture: recognition of a major effect. Brit. Med. J., 1997,315,841-846.
• 108. Lechtone Veronmaa M., Mottonen T., Heinonnen O.J., et al.: Influence of physical activity and vitamin D on bone mineral gain among peripubertal Finnish girls: 3-year prospective study. Osteoporosis Int., 2004, 15, Suppl., 13-18.
• 109. Lerner U.H.: New molecules in the tumor necrosis factor ligand and receptor superfamilies with importance for physiological and pathological bone resorption. Crit. Rev. Oral. Biol. Med., 2004, 15, 64-81.
• 110. Lewadnowski B., Kita K., Kita J., i in.: Osteoporoza - część 3. Ocena przydatności biochemicznych markerów przebudowy kości oraz perspektywy diagnostyczne w procesie rozpoznania osteoporozy. Nowa Med., 2004,125, 3,137-143.
• 111. Lim L.S., Harnack L.J., Lazoich D., et al.: Vitamin A intake and the risk of hip fracture in postmenopausal women: the Iowa Women's Health Study. Osteoporos Int., 2004,15,552-559.
• 112. Lin P.H., Ginty F., Appel L.J., et al.: The DASH diet and sodium reduction improve markers of bone turnover and calcium metabolism in adults. J. Nutr., 2003,133, 3130-1166.
• 113. Lips P.: Hypervitaminosis A and Fractures. N. Engl. J. Med., 2003, 348,347-349.
• 114. Lorenc S.R.: Densytometria w diagnostyce, profilaktyce i leczeniu osteoporozy. Terapia 1997, 10, 32-34.
• 115. Lorenc R., Głuszko P., Karczmarewicz E., i in.: Zalecenia postępowania diagnostycznego i leczniczego w osteoporozie. Obniżenie częstości złamań poprzez efektywną profilaktykę i leczenie. Terapia 2007,15,9,11-39.
• 116. Lorenc R.S., Karczmarewicz E.: Znaczenie prawidłowego zaopatrzenia w wapń dla ogólnego zdrowia organizmu. Medycyna 2000,1992,14-19.
• 117. MacDonald H.M., Kontulainen S.A., Karim M.K., McKay H.M.: Is a School Based Physical Activity Intervention Effective for Increasing Tibial Bone Strenght in Boy and Girls. J. Bone Min. Res., 2007, 22, 3,434-446.
• 118. Malmros B., Mortensen L., Jensen M. B., et al.: Positve effects of physiotherapy on chronic pain and performance in osteoporosis. Osteoporosis Inter., 1998,8, 215-221.
• 119. Moonga B.S., Dempster D.W.: Zinc is a potent inhibitor of bone resorption in vitro. J. Bone Miner. Res., 1995,10,453-457.
• 120. Marcinowska-Suchowierska E.: Witamina D - aktualny stan wiedzy. Wykorzystanie witaminy D w profilaktyce i leczeniu osteoporozy. Lekarz Rodz., 2002, 9/10,30-38.
• 121. Marcinowska-Suchowierska E.: Witamina D - aktualny stan wiedzy. Wykorzystanie witaminy D w profilaktyce i leczeniu osteoporozy. Pol. Arch. Med. Wew., 2002,57,2,2,111-119.
• 122. Martins D.: Stężenie witaminy D w osoczu, a czynniki ryzyka sercowo-naczyniowego. Arch. Inter. Med., 2007,167,1159.
• 123. Matsuzaki H., Miwa M.: Dietary Calcium Supplementation Suppresses Bone Formation in Magnesium - Deficient Rats. Int. J. Vitam. Min. Res., 2006, 76, 3,111-116.
• 124. McLean R.R., Jacques P.F., Selhub J., et al.: Homocysteine as Predictive Factor for Hip Fracture in Older Persons. N. Engl. J. Med., 2004, 350, 20, 2042-2049.
• 125. Mei J., Yeung S.S.C., Kung W.C.: High dietary phytoestrogen intake is associated with higher bone mineral density in postmenopausal but not premenopausal women. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2001, 86, 5217.
• 126. Messina M.J.: Legumes and soybeans: overview of their nutritional profiles and health effects. Am. J. Clin. Nutr., 1999, 70, Suppl., S439-S450.
• 127. Misiorowski W.: Genetyczne uwarunkowania osteoporozy. Endokryn. Pol. 2003, 54,3,321-326.
• 128. Mitchell M.C.: Alcohol. In: Present Knowledge of Nutrition. International Life Sciences Institute. Nutrition Foundation. Washington D.C., 1990,457-462.
• 129. Murphy N.M., Carroll P.:The effect of physical activity and its interaction with nutrition on bone health. Proc. Nutr. Soc., 2003, 62, 4, 829-838.
• 130. National Institutes of Health Osteoporosis and Related Bone Diseases, National Resource Center, National Osteoporosis Foundation, Surgeon General’s Report on Bone Health. Osteopenia and Preventing Fractures. J. Am. Med. Assoc., 2006,296,21,2644.
• 131. Naves M., Diaz-Lopez J.B., Gomez C., et al.: Prevalence of osteoporosis in men and determinants of changes in bone mass in a non-selected Spanish population. Osteopors. Int. 2005, 16, 603-609.
• 132. Nguyen T.V., Center J.R., Eisman J.A.: Femoral Neck Bone Loss Predicts Fracture Risk Independent of Baseline BMD. J. Bone Min. Res., 2005, 20,7,1195-1201.
• 133. Nieves J.W. Osteoporosis: the role of micronutrients. Am. J. Clin. Nutr., 2005, 81, Suppl., 1232S-1239S.
• 134. Norman P.E., Powell J.T.: Vitamin D, Shedding on the Development of Disease in Peripheral Arteries. Arterioscler. Thromb. Vase. Biol., 2005,25, 39-46.
• 135. Ovesen L., Anderson R., Jakobsen J.: Geographical differences in vitamin D status, with particular reference to European countries. Proc. Nutr. Soc., 2003, 62,4,813-821.
• 136. Owecki M., Horst-Sikorska W., Baszko-Błaszczyk D., i in.: Wpływ diety i aktywności fizycznej na przebieg i leczenie osteoporozy. Pol. Merk. Lek., 2002,13,78,473-76.
• 137. Parfitt A.M.: What is the normal rate of bone remodeling? Bone 2004,35,1-3.
• 138. Pepe J., Romangnoli E., Nofroni I., et al.: Vitamin D status as factor determining the circulating levels of parathyroid hormone: a study in normal subjects. Osteoporos Int., 2005, 16, 805-812.
• 139. Pferfer M., Sinaki M., Gusenes P., et al.: ASBMR Working Group on Muskuloskeletal Rehabilitation in osteoporosis: a revive. J. Bone Miner. Res., 2004, 19, 1208-1214.
• 140. Pfeifer M., Begerow B., Minne H.W., et al.: Effect of short-term calcium and vitamin D supplementation on bodr sway and secondary hyperparathyroidism in elderly women. J. Bone Miner. Res., 2000, 15, 1113-1118.
• 141. Pluskiewicz W., Wojtanowska-Dilling M.: Miejsce wapnia i witaminy D w terapii osteoporozy. Lekarz Rodzinny 2005, 2, 21-23.
• 142. Płudowski P., Wójcik M., Lorenc R.S., i in.: Aktywny metabolit witaminy D - 1,25-dwuhydroksywitamina D - interpretacja kliniczna badań, standardy diagnostyczne 2008. Standardy Medyczne 2008, 5 2,184-191.
• 143. Prince R., Devine A., Dick J., et al.: The effects on calcium supplementation (milk powder or tablets) and exercise on bone density in postmenopausal women. J. Bone Miner. Res., 1995, 10, 1068-1075.
• 144. Promislow J.H.E., Goodman-Gruen D., Slymen D.J., et al.: Retinol Intake and Bone Mineral Density in the Elderly: The Rancho Bernardo Study. J. Bone Min. Res., 2002,17,8,1349-1357.
• 145. Przedlecki J.: Postępowanie w osteoporozie: Część 1. Porównanie półilościowej i jakościowej metody oceny czynników ryzyka złamania kości w osteoporozie; ISBN 83-89517-67-8 (www.osteoporoza.drukarz.net).
• 146. Przedlecki J.: Postępowanie farmakologiczne i żywieniowe w osteoporozie u kobiet i mężczyzn w starszym wieku. Standardy Medyczne 2007,4, 164-168.
• 147. Rejnmark L., Vestergaard P.Ch., Hermann A.P., et al.: No effect of vitamin A intake on bone mineral density and fracture risk in perimenopausal women. Osteoporosis Int., 2004,15, 872-880.
• 148. Riggs L.B., Parfitt M.A.: Drugs used to treat osteoporosis: The critical need for a uniform nomenclature based on their action on bone remodeling. J. Bone Miner. Res., 2005,20:177-184.
• 149. Robinson J. K.: Sun Protection, and Vitamin D. Arch. Dermatol., 2005, 141, 967-973.
• 150. Rogalska-Niedźwiedź M., Charzewska J., Chwojnowska Z., i in.: Żródła witaminy D w dietach Polek. Żyw. Człow. Metab., 2002,29, supl., 175-178.
• 151. Rogers A. Eastell R.: Review: Circulating osteoprotegerin and receptor activator for nuclear factor (B ligand, clinical utility in metabolic bone disease assessment. J. Clin. Endocrinol. Metab., 2005,90:6323-31.
• 152. Rosen C.J.: Postmenopausal Osteoporosis. N. Engl. J. Med., 2005,353, 595-603.
• 153. Rozzali R., Bonjour J.P.: Dietary protein and bone health. J. Bone Miner. Res., 2004, 19, 527-531.
• 154. Sambrook Ph.: Vitamin D and fractures: quo vadis? Lancet 2005,365,7,1599-1600.
• 155. Sato Y., Iwamoto J.I., Kanoko T., et al.: Amelioration of Osteoporosis and Hypovitaminosis D by Sunlight exposure in Hospitalized, Elderly Women With Alzheimer’s Disease: A Randomized Controlled Trial. J. Bone Min. Res., 2005, 20, 8, 1327-1333.
• 156. Seeman E., Delmas P.D.: Mechanisms of disease: Bone quality - The material and structural basis of bone strength and fragility. N. Engl. J. Med., 2006, 354, 2250-2261.
• 157. Siminoski K., Leslie W.D., Frame H. et al.: Recommendations for bone mineral density reporting in Canada. Can. Assoc. Radiol. J., 2005,3,178-188.
• 158. Sinaki., Itoi M., Walne H. W., et al.: Stronger back muscles reduce the incidence of vertebral fractures: a prospective 10 years follow-up postmenopausal women. Bone 2002, 30, 836-841.
• 159. Sinaki M.: Critical appraisal of phosocal rehabilitation measures after osteoporotic vertebral fractures. Osteoporosis Inter., 2003,14,774-779.
• 160. Skorupa E., Karczmarewicz E., Kruk M., Lorenc R.S.: Wpływ czynników żywieniowych na wytrzymałość mechaniczną tkanki kostnej i gospodarkę wapniowo- fosforanową. Twój Magazyn Medyczny 2003,6 (http://www.osteoforum.org.pl/czynniki. html).
• 161. Skorupa E., Karczmarewicz E.: Zapotrzebowanie organizmu na wapń. Twój Magazyn Medyczny 2004,8 (http://www.osteoforum.org.pl/mm8_2004_14.html).
• 162. Skrzypczak J., Kornacki J.: Współczesne spojrzenie na terapię osteoporozy. Nowa Med., 2004,123,1,44-50.
• 163. Spence L.A., Lipscombe E.R., Cadogan J, et al.: The effect of soy protein and soy isoflavoneson calcium metabolism in postmenopausal women: a randomized crossover study. Am. J. Clin. Nutr., 2005,81,916-922.
• 164. Szczęsny G., Deszczyński J.: Proces zrostu kości - patofizjologia i zagadnienia kliniczne. Czynniki warunkujące występowanie zrostu kostnego na poziomie molekularnym. Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja 2000, 2, 3, 21-30.
• 165. Szponar L.: Żywienie w osteoporozie. Terapia, 1997,10, 28-31.
• 166. Tałałaj M.: Parathormon nowy skuteczny lek w terapii zaawansowanej osteoporozy. Terapia 2002,10,6,123, 26-29 (http://www. osteoforum.org.pl/parathormon.html).
• 167. Thijssen J.H.: Gene polymorphisms involved in regulation of bone quality. Gynecol. Endocrinol., 2006, 22,131-139.
• 168. Toba Y., Takada Y., Yamamura J., et al.: Milk basic protein: a novel protective function of milk against osteoporosis. Bone, 2000,27,403-408.
• 169. Tucker K.L., Hannan M.T., Qiao N., et al.: Low Plasma Vitamin B12 Is Associated With Lower BMD: The Framingham Osteoporosis Study. J. Bone Min. Res., 2005, 20, 1, 152-158.
• 170. Uhrynowska-Tyszkiewicz I., Kamiński A., Dziedzic-Gocławska A., i in.: Mechanizmy działania niektórych hormonów na proces przebudowy tkanki kostnej. Terapia 2002,10,6,5-12 (http://www.osteoforum.org.pl/hormony.html).
• 171. Van den Heuvel E.G.H.M., Muijs T., van Dokkum W., et al.: Lactulose stimulates calcium absorption in postmenopausal women. J. Bone Miner. Res., 1999, 14, 1211-1216.
• 172. Van den Heuvel E.G.H.M., Schoterman M.H., Muijs T.: Transgalactooligosaccharides stimulate calcium absorption in postmenopausal women. J. Nutr., 2000, 130, 2938-2942.
• 173. Van Meurs J. B. J., Dhonukshe-Rutten R.A.M., Pluijm S.M.F., et al.: Homocysteine Levels and Risk of Osteoporotic Fracture. N. Engl. J. Med., 2004, 350, 20, 2033-2041.
• 174. Vanek Ch., Connor W. E.: Do n-3 fatty acid prevent osteoporosis? Am. J. Clin. Nutr., 2007, 85, 647-648.
• 175. Vieth R., Bischoff-Ferrari H., Boucher B.J.: The urgent need to recommend and intake of vitamin D that is effective. Am. J. Clin. Nutr., 2007, 85, 3, 649-650.
• 176. Vieth R.: Optimizing Vitamin D Intake for Populations with Special Needs: Barriers to Effective food Fortification and Supplementation. J. Nutr., 2006,136, 4,117.
• 177. Vieth R.: Vitamin D supplementation, 25-hydroxyvitamin D concentrations, and safety. Am. J. Clin. Nutr., 1999, 69, 842-856.
• 178. Walicka M., Janiak A., Paczyńska M., i in.: Niedobór witaminy D - problem społeczny. Postępy Nauk Medycznych 2008, 1,14-22.
• 179. Warenik-Szymankiewicz A.: Leczenie hormonalne osteoporozy w okresie postmenopauzalnym. Terapia 1999, 7,10,4-14 (http://www.osteoforum.org.pl/hrt99.html).
• 180. Weikert C., Walter D., Hoffmann K., et al.: The Relation between Dietary Protein, Calcium and Bone Health in Women: Results from the EPIC - Potsdam Cohort. Ann. Nutr. Metab., 2005,49, 312-318.
• 181. Weiss L.A., Barret-Connor E., von Muhlen D.: Ratio of n-6 to n-3 fatty acids and bone mineral density in older adults: the Rancho Bernardo Study. Am. J. Clin. Nutr., 2005, 81, 934-938.
• 182. Wohl G.R., Watkins B.A., Zernicke R.F.: Effects of high-fat diet on mature bone mineral content, structure, and mechanical properties. Calcif. Tissue Int., 1998, 63, 1, 74-79.
• 183. Wyshak G.: Teenaged girls, carbonated beverages consumption and bone fractures. Arch. Pediatr. Adolesc. Med., 2000, 154, 610-613.
• 184. Zalewska B.: Rola wapnia i witaminy D w zachowaniu prawidłowej masy kostnej. Nowa Med., 2004, 125, 3, 187-188.
• 185. Zarzycki W., Kita K., Sierakowska S., i in.: Cukrzyca i osteoporoza. Nowa Med., 2004,125, 3, 173-178.
• 186. Ziemlański Ś. (Red:) Normy żywienia człowieka. Fizjologiczne podstawy. Warszawa, PZWL, 2001.