Uwarunkowania przyrodnicze a kierunki przestrzennego zagospodarowania gmin na przykladzie wybranych gmin woj.pomorskiego

• Autorzy: Kistowski M
• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Tradycja szerokiego włączania problematyki przyrodniczej do opracowań planistycznych datuje się w Polsce od lat 50-tych. Opracowania obejmujące te zagadnienia początkowo nazywano fizjografiami, następnie ekofizjografiami, kładąc większy nacisk na elementy biotyczne. Wadą obu tych podejść było przypisanie dominującego znaczenia aktualnemu stanowi środowiska (ujęcie statyczne), przy fragmentarycznym uwzględnianiu procesów zachodzących w krajobrazie (ujęcie dynamiczne - funkcjonalne). To drugie ujęcie, z pewnością trudniejsze, pozwala jednak na próbę prognozy wpływu struktur przestrzennych na zmiany zachodzące w środowisku przyrodniczym. Obecny, ciągle nieustabilizowany, prawny system planowania przestrzennego w Polsce znacznie ograniczył, pomimo deklaratywności zrównoważonego rozwoju, zakres zagadnień przyrodniczych uwzględnianych w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Jednak za niewątpliwe osiągnięcie należy uznać wprowadzenie do systemu planowania strategicznych ocen oddziaływania na środowisko w formie prognozy skutków wpływu na środowisko ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Refleksje przedstawione w niniejszym artykule powstały na kanwie rozpoznanych przez autora, przy współpracy z W. Staszkiem z Uniwersytetu Gdańskiego, przyrodniczych uwarunkowań rozwoju 3 gmin położonych na obszarze województwa pomorskiego, w północnej części aglomeracji gdańskiej: Wejherowo, Kosakowo (gminy wiejskie) oraz miasta Rumia. W studiach uwarunkowań problematyka przyrodnicza uwzględniania jest na dwóch podstawowych etapach ich opracowania: na etapie diagnozy; - na etapie formułowania kierunków zagospodarowania przestrzennego. Doświadczenia w tym zakresie są zróżnicowane. Niekiedy zespół fizjografów (przyrodników), biorący udział w realizacji studium, kończy swój aktywny udział w opracowaniu na etapie diagnozy, a formułowaniem kierunków z uwzględnieniem uwarunkowań przyrodniczych zajmuje się jedynie generalny projektant studium, na podstawie diagnozy opracowanej w formie tekstowej i kartograficznej. Bywa jednak i tak, że udział zespołu fizjografów jest aktywny do samego końca realizacji studium, a efektem ich pracy jest nie tylko diagnoza, ale także mapa i opis predyspozycji oraz ograniczeń przyrodniczych (zasobowych, ekologicznych i sozologicznych) dla poszczególnych kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, lub wręcz dla sposobów działalności człowieka w przestrzeni geograficznej (osadnictwa, rolnictwa, leśnictwa, rekreacji, ochrony, itp.). Ta druga z wymienionych form udziału fizjografów w studiach jest z pewnością bardziej zaawansowana, co za tym idzie wymagająca większego zaangażowania czasowego w studia oraz wyższych nakładów finansowych przeznaczanych na opracowanie uwarunkowań przyrodniczych. Ujęcie problematyki przyrodniczej w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania w sposób schematyczny prezentuje rys. 2. Podobny schemat postępowania można zastosować także przy analizach przyrodniczych wchodzących w skład innych opracowań planistycznych. Należy podkreślić, że przy poszerzonym ujęciu problematyki przyrodniczej, które powinno stać się standardem, etap II (syntezy planistycznej) powinien być realizowany nie przez samego urbanistę, ale przez przyrodników (fizjografów). Warte szerszego omówienia są w szczególności dwa elementy przyrodniczych uwarunkowań, nie zawsze uwzględniane w studiach, a mianowicie: - wrażliwość środowiska na różne formy antropopresji; - predyspozycje środowiska do realizacji różnych form działalności człowieka. - W zakresie oceny wrażliwości środowiska najważniejsze wydają się takie jej aspekty jak: - geologiczne predyspozycje do powstawania leja depresyjnego w trakcie eksploatacji odkrywkowej surowców mineralnych i poboru wód podziemnych; - topograficzne i klimatyczne predyspozycje środowiska do koncentracji zanieczyszczeń atmosferycznych; - podatność cieków i jezior na degradację (dopływ ścieków i innych zanieczyszczeń); -podatność wód podziemnych na zanieczyszczenia z powierzchni terenu i inne; - odporność gleb na erozję wodną powierzchniową i wiatrową; - pojemność gleb dla nawozów i chemicznych środków ochrony roślin; - odporność drzewostanów leśnych na zanieczyszczenia atmosferyczne i inne formy oddziaływania antropogenicznego; - odporność nieleśnych zbiorowisk roślinnych na degradację; - wrażliwość wybranych grup i gatunków zwierząt na zmiany stanu środowiska. Aby dokonać rzetelnej oceny wrażliwości, należy mieć dużą wiedzę, a dla wskazania predyspozycji terenu do pełnienia różnych funkcji można zastosować odpowiednie kryteria. Studia nie są jedynymi opracowaniami o charakterze planistyczno-strategicznym, w których powinny być uwzględniane uwarunkowania przyrodnicze. Obecnie w polskim systemie prawnym (Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska) funkcjonują także programy zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska gmin (oraz powiatów, województw i całego kraju), a niedługo, być może, pojawią się w nim także strategie rozwoju gmin. Racjonalnym rozwiązaniem wydawałoby się, aby gmina wykonywała jeden dokument planistyczno-strategiczny, łączący elementy wszystkich trzech opracowań, ponieważ ich zakresy z pewnością powielają się w znacznym stopniu, a udział problematyki przyrodniczej w ich realizacji jest zróżnicowany, ale - jak się wydaje - zawsze istotny (rys.3). Duże nadzieje - w zakresie poszerzania roli problematyki przyrodniczej w ustaleniach kierunków rozwoju i zagospodarowania przestrzennego - można wiązać z opracowaniem przez gminy i samorządy wyższych szczebli programów zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska. Próbę wskazania metod opracowania tych programów stanowi poradnik opracowany na Uniwersytecie Gdańskim, przy współudziale autora niniejszego artykułu. Ilość pytań, stojących dzisiaj przed polskimi planistami w sferze prawnej, ekonomicznej, a także społecznej, nie pozwala na snucie wiarygodnych przypuszczeń co do kierunków rozwoju przestrzennego i społeczno-gospodarczego Polski. Można mieć tylko nadzieję, że przeprowadzane sukcesywnie zmiany w prawodawstwie, a także zarysowujące się nieśmiało w wysoko rozwiniętych krajach zmiany paradygmatu rozwoju społeczeństw z konsumpcjonizmu ku zrównoważonemu rozwojowi, wpłyną na zwiększenie w naszym kraju szacunku dla przyrody.

EN

The tradition of broad inclusion of nature's problems to the planning elaborations is dated since 50's in Poland. The works including the issues were initially called physiographies and afterwards ecophysiographies, putting a bigger stress on biotic elements. The description of dominating importance to the present state of environment (statistical approach) was the failure of these both attitudes, at fragmentary consideration of processes ceasing in the landscape (dynamic - functional approach). The second approach, certainly more difficult, allows however for the initial prognosis of spatial structures influence on changes coming in the natural environment. The present, constantly unstabilized, legal system of spatial planning in Poland substantially delimited, apart from declarativeness of sustainable development, the range of natural issues considered in the studies of pre-conditions and directions of spatial management. However, the introduction to the strategic planning system the prognosis of impact on the environment in the form of reasons prognosis of influence on environment of assignations of local plan for spatial development is the undoubtful achievement. Reflexions presented in the herewith paper came on the ground-work of recognized by the author, in the co-operation with W.Staszek from the University of Gdansk, natural preconditions of 3 communities' development placed on the area of Pomerania voivodeship, in the northern part of Gdansk agglomeration: Wejherowo, Kosakowo (rural communities) and Rumia town. In the studies on pre-conditions the problems of nature is considered on two basic stages of their elaboration: - on diagnosis stage; - on stage of formulation of directions in spatial management. Experiences in this scope are differentiated. Sometimes the group of physiographers (naturalists), taking part in realization of study, finishes its active participation in the working out on the stage of diagnosis and the study head designer is only dealt with directions' formulation with consideration nature's preconditions, on the base of diagnosis worked out in the textual and cartographic form. However, it happens that a participation of a team of physiographers is active till the end of study layout and an effect of their work is not only the diagnosis but the map and description of predispositions and natural limits (resources, ecologic and sozologic) for particular directions of spatial management in community. Either directly for ways of human activity in the geographic space (settlment, agriculture, forestry, recreation, protection, etc.) The second of mentioned forms of physiographers' participation in the studies is certainly more advanced, what results in bigger time engagement in studies and higher financial funds predicted for working out natural preconditions. The formulation of natural problems in studies on pre-conditions and directions of management in the schematic way the drawing No.2 presents. The similar scheme of proceedings we can also apply during nature analysis included in another planning elaborations. We ought to underline that at the widen attitude of natural problems which should be a standard, stage II (planning synthesis) should be produced not by the urban planner himself, but by scientists (physiographers). Two elements of nature's pre-conditions, not always considered in studies, are worthy of wider discussion: - sensitivity of environment on different forms of antropopression; - predispositions of environment to fulfill of different forms of human activities. In the range of environment's sensitivity evaluation the most important seem to be such a aspects, as: - geologic predispositions to the depressional funnel during the opencast exploitation of mineral raw materials and intake of subterranean water; - topographic and climate predispositions of e environment to atmospheric pollution con centration; - suppleness of feets and lakes on degradation (inflow of sewage and another contaminations); - suppleness of subterranean water on pollution from the surface of terrain and another;- resistance of soils against water, surface and wind erosion; - compliance of soils for fertilizers and chemicals for plants protection; - resistance of afforestation against atmospheric pollution and another forms of anthropogenic impact; - resistance of non-forest plants' aggregations on degradation; -sensitivity of choosen groups and species of animals on changes in state of environment. To do real evaluation of sensitivity we ought to have a big knowledge and to point out pre- dispositions of terrain to fulfill different functions, we can apply the adequate criteria. The studies are not the only elaborations of ' planning-strategic character, in which the natural pre-conditions should be taken into consideration. Nowadays, in the Polish legal sys- tem (Act on Protection and Formation of Environment) the programmes of sustainable development and protection of community environment (and poviats, voivodeships and all the , country) and not long ago, strategies of community development may appear in it, too. The rational solution would be the community performs the one planning-strategic document, connecting the elements of all three elaborations, because their ranges certainly multiply themselves to a big degree and participation of natural problems in their accomplishment is differentiated, but as it seems always essential (drawing 3). The big expectations in the range of spreading the role of natural problems in the statements of directions in development and in spatial management, we can bind with working out by communities and local governments of higher degrees programmes for sustainable development and protection of environment. The attempt of pointing out the methods of working out these programmes is the guide book written on the University of Gdansk with co- participation of the author of hereby article. The number of question, standing today in front of Polish planners in the legal, economic and social spheres, does not allow for reliable assumptions for directions of spatial and socio-economic development in Poland. We can only hope that successively made changes in legislation and bashfully out-lined in highly developed countries changes of paradigm of societies development with consumption to sustainable development, influence on increasing of respect for nature in our country.

Słowa kluczowe

PL

woj.pomorskie; przyroda; planowanie przestrzenne; ochrona przyrody; gminy

• Wydawca: -
• Czasopismo: Człowiek i Środowisko
• Rocznik: 1999
• Tom: 23
• Numer: 2-3
• Opis fizyczny: s.239-247,rys.,tab.

Twórcy

autor

Kistowski M