PL
Praca niniejsza dotyczy ostrakodów (Cytheracea) z najwyższej kredy (górny kampan - górny mastrycht) i najniższego trzeciorzędu (dan - dolny paleocen) Polski północnej i środkowej, uwzględnione jednak zostały także próby z dolnego eocenu Pamiętowa. Materiał pochodzi z 2 wierceń (Pamiętowo i Sochaczew), 4 odsłonięć (Bochotnica, Nasiłów, Mielnik, Lucimia) i z prób porównawczych zarówno z obszaru Polski (por. Fig. 1), jak i z zagranicy (Anglia, Belgia, Dania, Holandia, Niemcy, ZSRR, USA). Charakterystyka stratygraficzno-litologiczna zbadanych prób podana jest w odpowiednich rozdziałach części ogólnej pracy. Spośród wybranych około 6000 pojedynczych skorupek, bądź kompletnych pancerzy ostrakodów, opisano 61 gatunków należących do 29 rodzajów nadrodziny Cytheracea, w tym 1 nowy rodzaj, 23 nowe gatunki oraz 2 nowe podgatunki. Pozostałe grupy ostrakodów, występujące w zbadanych próbach, opracowane będą później. Rozprzestrzenienie opisanych gatunków ostrakodów w najwyższej kredzie i najniższym trzeciorzędzie Polski uwidocznia Tabela 1, natomiast Tabela 2 zawiera ostateczne wnioski stratygraficzne. Analiza rozprzestrzenienia regionalnego i stratygraficznego ostrakodów, w porównaniu z rozprzestrzenieniem regionalnym i stratygraficznym otwornic wskazuje, że ostrakody mają bardziej zawężony zasięg regionalny i są mniej czułym wskaźnikiem stratygraficznym. Ze względu na brak form przewodnich, pozwalających oddzielić dan od paleocenu, autorka potraktowała obydwie jednostki stratygraficzne jako jeden wspólny poziom. Granica między kredą a trzeciorzędem - podobnie jak na podstawie otwornic - ustanowiona jest między mastrychtem i danem (dano-paleocenem). W analizie gatunków autorka uwzględniła, w miarę możności, zmienność zewnętrznych i wewnętrznych cech morfologicznych skorupki, rozwój ontogenetyczny i dymorfizm płciowy. Podsumowanie obserwacji w tym zakresie znajduje się w oddzielnym rozdziale niniejszej pracy. Zjawisko niedorozwoju skorupki, wspomniane w opisie niektórych gatunków, polega na niekompletnym wykształceniu zewnętrznych i wewnętrznych elementów morfologicznych. Zdaniem autorki, jest ono wynikiem przedwczesnej śmierci osobnika „niedorozwiniętego”, tj. mającego nie całkowicie zwapniałe skorupki. Z badań autorki nad rozwojem ontogenetycznym skorupki wynika, że wielkość skorupki nie może stanowić jedynego kryterium, decydującego o określaniu kolejności wylinek, gdyż wśród osobników o rozmiarach form dorosłych występują też osobniki młodociane, natomiast wśród osobników o rozmiarach form młodocianych występują również formy niewątpliwie w pełni dojrzałe. Diagnozy nowoutworzonych gatunków, podgatunków i jednego rodzaju podajemy w takiej kolejności, w jakiej opisane one zostały w części systematycznej tej pracy. Diagnozy. Brachycythere pustulosa marlierei n.subsp. (Pl. II, fig. 5, 6; Pl. XI, fig. 5-8). Pancerz silnie wydęty. Powierzchnia boczna pokryta drobnymi, regularnie ułożonymi guzkami. Wzdłuż krawędzi przedniego końca znajdują się liczne, drobne ząbki. W dolnej części krawędzi tylnego końca znajdują się 3-4 krótkie kolce. Występowanie w Polsce: dan i paleocen. Pterygocythereis pamientoviensis n.sp. (Pl. IV, fig. 7; Pl. X, fig. 12 a-c). Krawędzie pancerza zgrubiałe, obrzeżone kilowatą, falistą listewką, szczególnie dobrze rozwiniętą wzdłuż krawędzi latero-wentralnej. Poniżej tylnej części brzegu dorsalnego znajduje się grzebieniaste żeberko, w tyle łączące się z innym, ukośnym żeberkiem, w dole dochodzącym do ostrego zakończenia krawędzi latero-wentralnej. Wyraźne, krótkie żeberko łączy guzek oczny z guzem występującym w miejscu pola mięśniowego. Powyżej guzka ocznego, w lewej skorupce, znajduje się rogowaty wyrostek. Występowanie w Polsce: paleocen. Kingmaina opima n.sp. (Pl. II, fig. 10, 11; Pl. XVI, fig. 8, 9). Pancerz silnie wydęty. Powierzchnia boczna nieregularnie retikulowana. Przy krawędzi przedniego końca i wzdłuż dolnej krawędzi alarnego wydęcia występują wyraźne jamkowate zagłębienia. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Kikliocythere? nitida n.sp. (Pl. V, fig. 2; Pl. IX, fig. 11-13). Pancerz prawie owalny w zarysie bocznym, silnie wydęty. W tylnej części, przy brzegu dorsalnym i w części postero-wentralnej, powyżej brzegu wentralnego, znajduje się niezbyt wyraźny, podłużny garb. Występowanie w Polsce: dolny i górny mastrycht, paleocen (?). Pseudobythocythere sigillata n.sp. (Pl. I, fig. 13, 14; Pl. XIX, fig. 26-31). Pancerz płasko wypukły, z wyraźnym żeberkiem wzdłuż brzegu wentralnego i wzdłuż tylnej części brzegu dorsalnego. Powierzchnia boczna nieregularnie, grubo retikulowana, zwłaszcza w tylnej części, w przedzie nakłuta, z dwoma prawie horyzontalnie ułożonymi żeberkami. Występowanie w Polsce: paleocen i eocen. Aulocytheridea gracilis n.sp. (Pl. III, fig. 8, 9; Pl. VIII, fig. 1-4). Pancerz znacznie, prawie równomiernie wydęty. Powierzchnia gładka, drobno nakłuta. Przy brzegu przedniego końca, zwłaszcza w prawej skorupce, występuje kilka nikłych żeberek, równoległych do krawędzi pancerza. Gatunek ten jest wyraźnie dymorficzny. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Cuneocythere (Monsmirabilia) porifera n.sp. (Pl. II, fig. 4; Pl. VIII, fig. 28-30). Pancerze umiarkowanie wydęty, w przedniej i tylnej rzęści bocznie spłaszczony. Wzdłuż brzegu przedniego końca i wzdłuż krawędzi postero-wentralnej występuje wyraźne zgrubienie. Powierzchnia gładka, delikatnie nakłuta. Występowanie w Polsce: dolny mastrycht. Clithrocytheridea arcuata n.sp. (Pl. II, fig. 13, 14; Pl. VIII, fig. 20-24). Pancerz półowalny w zarysie bocznym, bocznie dość znacznie i prawie równomiernie wydęty, na stronie brzusznej spłaszczony. W centralnej części powierzchni bocznej występuje ukośne żeberko. Brzuszną powierzchnię pokrywają równoległe żeberka. Występowanie w Polsce: dolny mastrycht. Eucytherura derupta n.sp. (Pl. I, fig. 12; Pl. XIX, fig. 22-25) Pancerz prawie prostokątny w zarysie bocznym. Boczna powierzchnia stromo ścięta, nieregularnie nakłuta, z niezbyt wyraźnym żeberkiem w okolicy pola mięśniowego. Brzuszna strona żeberkowana. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Triginglymus? callosus n.sp. (Pl. III, fig. 1, 1a; Pl. XVI, fig. 10, 11). Pancerz silnie wydęty, gęsto meandrycznie retikulowany. Wzdłuż zgrubiałej krawędzi przedniego końca znajduje się wyraźna bruzda. Krawędź tylnego końca obrzeżona jest kilkoma kolcami, których długość wzrasta ku dołowi. Występowanie w Polsce: dan i paleocen. Uroleberis? mazoviensis n.sp. (Pl. I, fig. 3, 4; Pl. VIII, fig. 7-10). Pancerz dość znacznie, równomiernie wydęty, na stronie brzusznej spłaszczony, żeberkowany. Latero-wentralna krawędź ostra, szczególnie w tylnej części. Powierzchnia boczna gładka, lekko nakłuta. Występowanie w Polsce: dolny i górny mastrycht, dan, paleocen i eocen. Cythereis spinosa n.sp. (Pl. VII, fig. 3; Pl. XVIII, fig. 16, 18). Pancerz płasko wypukły, z żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym. Krawędzie zgrubiałe. Wzdłuż brzegu przedniego i tylnego końca oraz na brzegu dorsalnym występują liczne kolce. Boczna powierzchnia, delikatnie nakłuta, pokryta nieregularnie rozprzestrzenionymi guzkami. Występowanie w Polsce: górny kampan, dolny i górny mastrycht. Cythereis compressa n.sp. (Pl. VI, fig. 1; Pl. XVIII, fig. 7-9). Pancerz płasko wypukły z żeberkiem przy brzegu dorsalnym, wentralnym i w tyle, na przedłużeniu wydętego pola mięśniowego. Krawędzie zgrubiałe. Krótkie kolce znajdują się na krawędzi tylnego końca. Powierzchnia Wyraźnie nakłuta. Występowanie w Polsce: górny kampan, dolny i górny mastrycht. Cythereis latebrosa latebrosa n.sp. (Pl. III, fig. 10; Pl. XIII, fig. 1-5). Pancerz silnie wydęty, z nieco kolczastym żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym. Krawędzie lekko ząbkowane. Powierzchnia obficie nakłuta, w części centralnej retikulowana; między oczkami retikulacji znajdują się nieliczne wyrostki. Występowanie w Polsce: górny kampan, dolny i górny mastrycht, dan, paleocen (?). Cythereis latebrosa confinis n.sp., n.subsp. (Pl. XIII, fig. 6, 7). Pancerz wydęty, z ornamentowanym żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym. Krawędzie zgrubiałe, ząbkowane. Powierzchnia obficie nakłuta, zwłaszcza w części centralnej, gdzie ponadto znajdują się nieliczne wyrostki. Występowanie w Polsce: górny kampan. Cythereis (Trachyleberis) incerta n.sp. (Pl. VII, fig. 10; Pl. XIII, fig. 10-12). Pancerz silnie wydęty, pokryty licznymi kolcami; występują one zarówno na zgrubiałych krawędziach, zwłaszcza wzdłuż przedniego i tylnego końca, jak i na bocznej powierzchni. Występowanie w Polsce: górny kampan, dolny i górny mastrycht, dan (?). Cythereis multifora n.sp. (Pl. III, fig. 11, 12; Pl. XVIII, fig. 1-7). Pancerz wypukły, z ornamentowanym żeberkiem przy brzegu dorsalnym, wentralnym i w tyle, na przedłużeniu pola mięśniowego. Krawędzie zgrubiałe. Wzdłuż brzegu przedniego końca znajdują się liczne ząbki, natomiast krótkie kolce obrzeżają krawędź tylnego końca. Powierzchnia boczna gęsto retikulowana. Występowanie w Polsce: dolny i górny mastrycht, dan, paleocen. Cythereis iucunda n.sp. (Pl. VII, fig. 4; Pl. XVII, fig. 21-23). Pancerz płasko wypukły, z długim żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym, oraz krótkim żeberkiem w centralnej części; górne żeberko jest wyraźnie ornamentowane krótkimi wyrostkami. Krawędzie zgrubiałe. Występowanie w Polsce: górny kampan i górny mastrycht. Cythereis formosa n.sp. (Pl. VI, fig. 10; Pl. XIV, fig. 9-12). Pancerz bocznie spłaszczony, z ornamentowanym żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym; w przedniej części pancerza żeberka te łączą się ze zgrubiałym brzegiem przedniego końca. Zgrubiałą krawędź przedniego końca obrzeżają hakowate wyrostki. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Cythereis infragilis n.sp. (Pl. II, fig. 1; Pl. XIV, fig. 13-16). Pancerz wypukły, z żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym oraz w centralnej części powierzchni bocznej; górne żeberko łączy się w tyle z nieco ukośnie biegnącym żeberkiem środkowym. Obydwa przybrzeżne żeberka w przedzie przechodzą w zgrubiałą krawędź przedniego końca. Krawędzie, zwłaszcza krawędź przedniego końca, lekko ząbkowane. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Cythereis morata n.sp. (Pl. VII, fig. 9; Pl. XIV, fig. 1.7-20). Pancerz wydęty, z wyraźnym żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym, oraz niezbyt wyraźnym krótkim żeberkiem w centralnej części powierzchni bocznej. Górne i dolne żeberko w przedzie przechodzą w zgrubienie krawędzi przedniego końca. Krawędź przedniego i tylnego końca ząbkowana. Powierzchnia lekko nakłuta. Występowanie w Polsce: dan i paleocen. Cythereis agatae n.sp. (Pl. VII, fig. 1; Pl. XVI, fig. 1-4). Pancerz dość równo wydęty, z żeberkiem przy brzegu dorsalnym i wentralnym, oraz rozdwajającym się w przedzie długim żeberkiem w centralnej części powierzchni bocznej. Żeberko górne i dolne w przedzie przechodzi w przybrzeżne żeberko występujące wzdłuż krawędzi przedniego końca. Powierzchnia pokryta nieregularnie rozmieszczonymi guzkami. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Trachyleberidea semiplana n.sp. (Pl. IV, fig. 13, 14; Pl. XVI, fig. 5-7). Pancerz bocznie spłaszczony, z nikłym żeberkiem przy brzegu dorsalnym, wentralnym i wzdłuż centralnej części powierzchni bocznej. Powierzchnia delikatnie retikulowana. Występowanie w Polsce: dan, paleocen i eocen. Schizocythere solida n.sp. (Pl. I, fig. 5, 6; Pl. XIII, fig. 8, 9). Pancerz prawie owalny w zarysie bocznym, silnie i raczej równomiernie wydęty. Powierzchnia pokryta koncentrycznie ułożonymi żeberkami, szczególnie regularnie ułożonymi w częściach przybrzeżnych. Centralna część retikulowana. Występowanie w Polsce: paleocen. Neocythere (Physocythere) minuticosta n.sp. (Pl. I, fig. 11; Pl. II, fig. 7; Pl. X, fig. 1-9). Pancerz silnie wydęty, przybrzeżnie pokryty koncentrycznymi, delikatnymi żeberkami. Występowanie w Polsce: górny kampan, dolny i górny mastrycht, paleocen (?). Pulaviella n.gen. Pancerz prawie owalny w zarysie bocznym, wydęty silnie i dość równomiernie, na stronie brzusznej lekko spłaszczony. Powierzchnia gładka. Podłużne odciski mięśni zwierających tworzą pionowy szereg. Zawias lewej skorupki składa się z ząbkowanej bruzdy, pogłębiającej się terminalnie i odpowiadającej ząbkowanej listewce zawiasowej w prawej skorupce. Do rodzaju Pulaviella zaliczone zostały gatunki: Xestoleberis ovata i X. bidentata, obydwa opisane przez Bonnemę (1941) z górnej kredy Holandii.