Rozmieszczenie i liczebność kuraków leśnych (Galliformes) na Śląsku w latach 2002–2014 oraz zmiany ich liczebności w ostatnich 140 latach

• Autorzy: Kopij G. , Profus P.

Warianty tytułu

EN

Distribution and abundance of forest gallinaceous birds (Galliformes) in Silesia in 2002–2014 and changes in their abundance over the last 140 years

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Na podstawie analizy wyników ankiet uzyskanych od leśników (w latach 2002–2007), ornitologów i prac opublikowanych w ostatnich kilkunastu latach (2000–2014) podjęto próbę ustalenia aktualnego rozmieszczenia i liczebności kuraków leśnych na Śląsku. W latach 2002–2007 stwierdzono 13 stanowisk głuszca Tetrao urogallus z 30–37 osobnikami. Jedenaście stanowisk z co najmniej 28 osobnikami autochtonicznymi znajdowało się w Borach Dolnośląskich, a tylko 1 kurę wykryto w nadleśnictwie Śnieżka i koguta – na zalesionych stokach Masywu Śnieżnika. W Borach Dolnośląskich w 2006 roku miało występować 18 głuszców, podczas gdy ten sam obszar w 1873 roku zasiedlało 845 ptaków – 219 kogutów i 626 kur. Tokujące koguty cietrzewi Tetrao tetrix na Śląsku odnotowano na 35–40 stanowiskach z łączną liczbą 250–275 osobników. Bogate stanowisko tych ptaków znaleziono w Karkonoskim Parku Narodowym i jego otulinie oszacowane na 65– –90 ptaków, w tym 34–44 kogutów. Ptaki te zlatywały się na 130 tokowisk, z których około 100 zlokalizowanych było po stronie polskiej lub na samej granicy państwa, a 30 – po stronie czeskiej parku narodowego. Jarząbka Bonasa bonasia napotkano na co najmniej 38 stanowiskach liczących łącznie 132 osobników. Ponad 90% śląskich stanowisk cietrzewia i jarząbka znajdowało się na Dolnym Śląsku, a pozostałe, nieliczne – na Opolszczyźnie i Górnym Śląsku. Na podstawie danych z literatury prześledzono zmiany w rozsiedleniu i liczebności głuszca na Śląsku w ciągu ostatnich 140 lat, a cietrzewia i jarząbka od początku XX wieku. Od lat 70. XX wieku notuje się drastyczny spadek liczebności głuszca i cietrzewia, podczas gdy liczebność jarząbka wydaje się ustabilizowana na dość niskim poziomie lub powoli wzrasta. Populację głuszca w polskiej części Sudetów należy uznać obecnie za wymarłą, w Borach Dolnośląskich natomiast policzono wiosną 2009 roku tylko 4 ptaki – ostatnie „śląskie” głuszce, pochodzenia autochtonicznego. Wymarciu tej nizinnej populacji ma zapobiec introdukcja ptaków pochodzących głównie z hodowli. W tym celu w latach 2009–2012 na terenie ostoi głuszca w nadleśnictwie Ruszów wypuszczono 78 ptaków (45 kogutów i 33 kury), w 2013 roku 30 młodych głuszców, a w 2014 roku – 14 kur głuszca odłowionych z dzikiej populacji zamieszkującej Szwecję.

EN

Based on the analysis of questionnaires obtained from foresters (in 2002–2007) and ornithologists, as well as papers published over the last several years (2000–2014), an attempt has been undertaken to determine the current distribution and the number of forest gallinaceous birds in Silesia. In 2002–2007, thirteen sites of the western capercaillie Tetrao urogallus were found, with ca. 30–37 individuals (Fig. 3). Eleven sites with at least 28 indigenous individuals were located in Lower Silesian Forests (Bory Dolnośląskie), and only one hen was observed in the Forest Division of Śnieżka and one cock – on the afforested slopes of Mt Śnieżnik. According to Merta (2010), 18 western capercaillies occurred in Lower Silesian Forests in 2006, while the same area in 1873 was populated by 845 birds – 219 cocks and 626 hens. Courtship displaying cocks of the black grouse Tetrao tetrix were observed in Silesia at 35–40 sites, with the total number of 250–275 birds (Fig. 9). Furthermore, an abundant site of these birds was found in the Karkonosze National Park, ca. 65–90 birds, including 34–44 cocks (Fig. 10). These birds flew at 130 tooting sites, including ca. 100 sites located in the Polish part of KNP or at the State border, and 30 sites located in the Czech Republic (Dyrcz et al. 2013, R. Rąpała – unpublished information). The hazel grouse Bonasa bonasia, in the total number of 132 individuals, was encountered at ca. 38 sites (Fig. 13). More than 90% of the sites of the black grouse and the hazel grouse were located in Lower Silesia, and only few – in Opole Silesia and in Upper Silesia. Changes in the distribution and abundance of the western capercaillie occurring over the last 140 years in Silesia were followed based on the literature data, and of the black and hazel grouse – since the 1920s. A drastic decline in the population size of the western capercaillie and of the black grouse has been observed since the 1970s, while the population size of the hazel grouse seems to be stable at a relatively low level or slowly increases. The population of the western capercaillie in the Polish part of the Sudetes can be considered as extinct, whereas the inventory conducted in Bory Dolnośląskie (Lower Silesian Forests) in 2006 (Merta et al. 2013) revealed the presence of only 18 indigenous individuals, and in 2009 – 4 last “silesian” birds was observed. To prevent the extinction of this lowland population in the refugium of the western capercaillie, 78 young birds were released in 2009–2012 (45 cocks and 33 hens; Merta et al. 2013) in the Forest Division of Ruszów. In 2013, 30 young birds were brought in the above-mentioned area, and in 2014 − 14 “wild” females caught in Sweden (Zawadzka 2014; D. Merta – unpubl.). Regression of the Lower Silesian population of the western capercaillie is presented in Figure 6

Słowa kluczowe

PL

awifauna; kuraki lesne; Galliformes; gluszec; Tetrao urogallus; cietrzew; Tetrao tetrix; jarzabek; Bonasa bonasia; rozmieszczenie; liczebnosc; Slask; lata 2002-2014; zmiany liczebnosci; spadek liczebnosci; wiek XX-XXI

• Wydawca: -
• Czasopismo: Chrońmy Przyrodę Ojczystą
• Rocznik: 2014
• Tom: 70
• Numer: 5
• Opis fizyczny: s.387-409,rys.,tab.,wykr.,fot.,bibliogr.

Twórcy

autor

Kopij G.

• Department of Wildlife Management, University of Namibia, Katima Mulilo, Namibia

autor

Profus P.

• Instytut Ochrony Przyrody, Polska Akademia Nauk, ul.Mickiewicza 33, 31-120 Kraków

Bibliografia

• Anonim. 1874. Auerhahnen-Stand und Balz in Schlesien. Jahrbuch des Schlesischen Forst-Vereins fur 1873. Breslau: 305-323.
• Bena W. 2003. Polskie Górne Łużyce. Przyroda - Historia - Zabytki. Wydawnictwo F.H. Agat, Zgorzelec: 583.
• Bena W. 2012. Dzieje Puszczy Zgorzelecko-Osiecznickiej. Wyd. AD REM, F.H. Agat, Katarzyna Bena, Zgorzelec.
• Bonczar Z. 2007. Jarząbek Bonasa bonasia. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki W., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski, 1985-2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: 88-89.
• Buła E. 1969. Materiały do rozmieszczenia i biologii głuszca (Tetrao urogallus C.L. Brehm) w województwie wrocławskim. Przegląd Zoologiczny 13: 212-223.
• Czudek A. 1931. Głuszec Tetrao urogallus L. w lasach śląskich. Katowice, Muzeum Śląskie.
• Domaniewski J. 1933. Materjały do rozmieszczenia głuszca (Tetrao urogallus Linn.) w Polsce. Acta Ornithologica 1: 83-121.
• Dyrcz A. 1973. Ptaki polskiej części Karkonoszy. Ochrona Przyrody 38: 213-284.
• Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski ). 1991. Ptaki Śląska - monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław.
• Dyrcz A., Gramsz B., Maślak R., Witkowski A., Zając T., Dobrowolska-Martini K., Kotusz J., Kusznierz J., Leś E., Martini M., Popiołek M„ Rąpała R. 2013. Kręgowce. W: Knapik R., Raj A. (red.). Przyroda Karkonoskiego Parku Narodowego. Karkonoski Park narodowy, Jelenia Góra: 405-442.
• Głowaciński Z., Profus P. 2001. Tetrao urogallus Linné 1758. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa: 173-177.
• Głowaciński Z., Profus P. 2007. Głuszec Tetrao urogallus. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: 92-93.
• Graczyk R., Kwiatkowska G., Lempaszak U. 1986. Rozprzestrzenienie i liczebność głuszca (Tetrao urogallus L.) i cietrzewia (Lyrurus terix L.) w Polsce wiatach 1977-1983. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, Zootechnika 169: 63-70.
• Gramsz B. 2003. Liczebność i rozmieszczenie rzadszych gatunków ptaków lęgowych polskiej części Karkonoszy w latach 1990-2003. Przyroda Sudetów Zachodnich 1: 51-68.
• Gramsz B., Rąpała R. 2010. Karkonosze. W: Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.). Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP, Marki: 385-386.
• Flousek J., Gramsz B. 1999. Atlas hnizdniho rozśireni ptâkû Krkonoś. Vrchlabi: Sprâva Krkonosského nârodniho parku.
• Hebda G. 2001. Ptaki lęgowe Parku Krajobrazowego Gór Opawskich. Ptaki Śląska 13: 41-65.
• Hebda G., Kuńka A., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2004. Czerwona lista kręgowców (Płazy Amphibia, Gady Reptilia, Ptaki Aves, Ssaki Mammalia) województwa opolskiego. Nature Journal 37: 43-55.
• Jerzak L., Bazarnik J. 1997. Rauhfusshuhnvorkom- men auf dem Territorium der Wojewodschaft Zielona Góra (Polen). W: Das Birkhuhn: die Entwicklung von Birkhuhnpopulationen in Fachland und Mittelgebirgen - wie können wir diese Tierart erhalten? Sächsische Akademie für Natur und Umwelt im Sächsischen Staatsministerium für Umwelt und Landesentwicklung, Dresden: 22-26.
• Kamieniarz R. 1995. Zmiany areału i liczebności cietrzewia (Tetrao tetrix) w Borach Dolnośląskich w latach 1982-1994, oraz propozycje aktywnej ochrony tego gatunku. Przegląd Przyrodniczy 6: 185-196.
• Kamieniarz R. 1997. Changes in distribution and population size of black grouse in Poland during 1982-83 and 1993-94. Journal of Wildlife Research 2: 82-85.
• Kamieniarz R., Jerzak L. 1998. Liczebność cietrzewia Tetrao tetrix w Borach Dolnośląskich w roku 1997. Notatki Ornitologiczne 39 (2): 91-95.
• Kamieniarz R., Szymkiewicz M. 2001. Tetrao tetrix Linné 1758. W: Głowaciński Z. (red.). Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL, Warszawa: 169-173.
• Kern J. 2000. Birds of the Czech Republic. Christopher Helm, London.
• Klejnotowski Z., Dąbrowski Z., Pilch Z. 1985. Głuszec ('Tetrao urogallus) w lasach Nadleśnictwa Wymiarki (Okręgowy Zarząd Lasów Państwowych Zielona Góra). Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, Ornitologia Stosowana 12: 69-76.
• Klejnotowski Z., Sikora S. 1995. Biotopy i miejsca lęgowe cietrzewia (Lyrurus tetrix L.) w Polsce. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu, Ornitologia Stosowana 15: 3-17.
• Kobielski J., Merta D., Zawadzka D., Krzywiński A., Myszczyński G., Wilczyński T, Rzońca Z., Jamróz K., Holubowicz J., Czokajło R. 2013. Realizacja projektu LIFE11 NAT/PL/428 „Aktywna ochrona nizinnych populacji głuszca w Borach Dolnośląskich i Puszczy Augustowskiej”. Studia i Materiały CEPL w Rogowie 15, zeszyt 36 (3): 271-278.
• Kollibay P. 1906. Die Vögel der Preussichen Provinz Schlesien. Breslau.
• Kopij G. 1992. Dokumentacja znikania kuraków Galliformes na Śląsku Opolskim. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 48 (6): 81-87.
• Kopij G. 2000. Przyczynek do poznania awifauny Ziemi Kluczborskiej. Przyroda Śląska opolskiego 6: 32-33.
• Kopij G. 2003. Materiały do fauny Śląska Opolskiego. III. Przyroda Śląska opolskiego 9: 20-23.
• Kopij G. 2005. Zmiany w awifaunie lęgowej dawnego powiatu Jesenik na Śląsku Opawskim w II połowie XX wieku. Przyroda Śląska opolskiego 11:9-20.
• Kopij G. 2006. Zmiany w awifaunie lęgowej okolic Osobłogi na Śląsku Opawskim w II połowie XX wieku. Przyroda Śląska opolskiego 12: 24-30.
• Kostroń K., Hromas J. 1968. Verbreitung und Bestandszeilen der Waldhühnner im Riesengebirge und Altvatergebirge. Zeitschrift für Jagdwissenschaft 14: 145-152.
• Kościelny H., Belik K. 2006. Ptaki Lasów Lubliniec- kich. I. Przegląd gatunków - rozmieszczenie i liczebność. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 62 (3): 47-77.
• Koubek R, Banaś M. 2000. Tetrevoviti v Jesenikach: możnosti preżiti. W: Mälkovä P (red.). Sbor. prispevkü z mezinär. konf. Tetreoviti - Tetraonidae na pfelomu tisicileti. Ć. Budejovice 24.-26. brezna 2000: 101-104.
• Marchlewski J. 1948. Materiały do rozmieszczenia głuszca (Tetrao urogallus Linn.), cietrzewia (Lyrurus tetrix Linn.) i jarząbka (Tetrastes banasia Linn.) w Polsce. Materiały do fizjografii kraju 13:1-53.
• Markowski J., Szymkiewicz M. 2007. Cietrzew Tetrao tetrix. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: 90-91.
• Merta D., Bobek B., Kobielski J., Stankiewicz B., Furtek J., Kolecki M. 2008. Ocena potencjalnego wpływu drapieżników naziemnych i skrzydlatych na lęgi głuszca i cietrzewia w Borach Dolnośląskich. W: Haze M. (red.). Ochrona kuraków leśnych. Janów Lubelski, 16-18 października 2007 r. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa: 224-241.
• Merta D., Bobek B., Furtek J., Kolecki M. 2009. Distribution and Number of Black Grouse, Tetrao tetrix in Southwest Poland and the Potential Impact of Predators upon Nestling Success the Species. Folia Zoologica 58 (2): 159-167.
• Merta D., Kobielski J., Bobek B., Furtek J., Kolecki M. 2007. Wpływ drapieżników na potencjalne lęgi głuszca (Tetrao urogallus L.) w Borach Dolnośląskich. W: Bobek B., Frąckowiak W., Merta D. (red.). Gospodarka łowiecka i ochrona populacji dzikich zwierząt na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych we Wrocławiu, Wrocław: 185-210.
• Merta D., Kobielski J., Furtek J., Kolecki M., Krzywiński A. 2011. Wstępne wyniki restytucji populacji głuszca Tetrao urogallus na terenie Nadleśnictwa Ruszów. Studia i Materiały CEPL, Rogów 13 (27): 252-265.
• Merta D., Kobielski J., Krzywiński A. 2010. Restytucja populacji głuszca na terenie Nadleśnictwa Ruszów. Nadleśnictwo Ruszów, Ruszów.
• Merta D., Kobielski J., Krzywiński A., Rzońca Z. 2013a. Preliminary Results of Capercaillie Tetrao urogallus Recovery Program in Bory Dolnośląskie Forest, SW Poland. Vogelwelt 134 (1): 65-74.
• Merta D. Kobielski J., Krzywiński A., Rzońca Z. 2013b. Czynna ochrona głuszca Tetrao urogallus na terenie Borów Dolnośląskich. Studia i Materiały CEPL w Rogowie 15 (36): 195-209.
• Miles P. 1986. Die Vögel des Krkonośe Gebirges. Acta Universitatis Carolinae, Praha - Biologica 1985/1-2: 1-101.
• Möckel R., Brozio F., Kraut H. 1999. Auerhuhn (Tetrao urogallus) und Landschaftswandel im Flachland der Lausitz. Mitteilungen des Vereins Sächsischer Ornithologen 8. Sonderheft 1: 201.
• Pałucki A. 1998. Czynna ochrona głuszca Tetrao urogallus i cietrzewia Tetrao tetrix w Karkonoszach i Górach Izerskich. Przyroda Sudetów Zachodnich 1: 69-76.
• Parusel J., Betleja J., Profus R, Skowrońska-Ochmann K. 2013. Czerwona lista ptaków województwa śląskiego. W: Parusel J. (red.). Czerwone listy zwierząt kręgowych województwa śląskiego. Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Katowice. Raporty i opinie 6 (5): 63-146.
• Pax F. 1925. Wirbeltierfauna von Schlesien. Gebrüder Borntraeger, Berlin.
• Pile J. 2009. Cietrzew w Borach Stobrawskich - czynniki determinujące regres populacji. W: Sporek M. (red.). Zagrożenie biotopów leśnych. Biotop. Uniwersytet Opolski, Opole: 185-190.
• Rykowski J. 1968. Jarząbek w województwie wrocławskim. Łowiec Polski 18: 6.
• Rzońca Z. 2009. Restytucja głuszców w Beskidzie Śląskim - działania i efekty. W: Sporek M. (red.). Zagrożenie biotopów leśnych. Biotop. Uniwersytet Opolski, Opole: 174-184.
• Rzońca Z. 2011. Hodowla głuszców w Nadleśnictwie Wisła. Nadleśnictwo Wisła, Wisła.
• Schwenckfeld C. 1603. Theriotropheum Silesiae, in quo animalium, hoc est quadrupedum, reptilium, avium, piscium, insectorum natura, vis et usus sex libris persinguntur. Lignicii, Impensis Davidis Albertus Bibliopolae Vratisl.
• Stawarczyk T., Jankowski W, Kotusz J. 2005. Fauna. W: Blachowski J., Markowicz-Judycka E., Zięba D. (red.). Opracowanie ekofizjograficzne dla województwa dolnośląskiego. Zarząd Województwa Dolnośląskiego i Wojewódzkie Biuro Urbanistyczne we Wrocławiu: 135-151.
• Storch I. 1999. Auerhuhnschutz - Aber wie? Ein Leitfaden. Wildbiologische Gesellschaft München e.V. Ettal.
• Świętorzecki Z. 1959. Wyniki inwentaryzacji głuszców i cietrzewi. Łowiec Polski 4: 3-4.
• Świętorzecki Z. 1961. Wyniki inwentaryzacji tokowisk głuszców. Łowiec Polski 7:4, 5, 12.
• Świętorzecki Z. 1962. Wyniki inwentaryzacji tokowisk głuszców. Łowiec Polski 7: 7, 15.
• Št'astný K., Bejček V, Hudek K. 2006. Atlas hnizdniho rozšiřeni ptâkû v Česke Republice 2001-2003. Aventinum. Praha: 463.
• Tomiałojć L., Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski - rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP ProNatura, Wrocław.
• Waluszewska-Bubień A. 1982. Bird bone remains from archaeological excavations 1964-1978 at Opole- -Ostrówek. Zoologica Poloniae 29:159-199.
• Waluszewska-Bubień A. 1985. Ptaki średniowiecznej fauny Śląska w świetle badań archeozoologicznych. W: Wyrost P. (red.). Dawna fauna Śląska w świetle badań archeozoologicznych, Wrocław: 33-58.
• Zawadzka D. 2014. Podręcznik najlepszych praktyk ochrony głuszca i cietrzewia. Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych, Warszawa: 135.
• Zawadzka D., Merta D., Krzywiński A., Kobielski J„ Myszczyński G., Wilczyński T. 2011. Projekt aktywnej ochrony nizinnej populacji głuszca Te- trao urogallus w Borach Dolnośląskich i Puszczy Augustowskiej. Studia i Materiały CEPL w Ro- gowie 13, 2 (27): 275-285.
• Zawadzka D., Zawadzki J. 2003. Głuszec. Monografie przyrodnicze. Klub Przyrodników, Świebodzin.
• Zawadzka D., Zawadzki J. 2006. Badania kuraków w Polsce: historia, stan wiedzy i perspektywy. W: Nowakowski J.J., Tryjanowski P., Indykiewicz P. (red.). Ornitologia polska na progu XXI stulecia - dokonania i perspektywy. Wydawnictwo Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego i Katedry Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn: 121-133.
• Zedlitz O. Graf 1924. Das Gewicht ais Rassenmerkmal bei Tetrao urogallus. Journal für Ornithologie 72 (2): 244-252.
• Żurek Z., Armatys R, Kotońska B. 2008. Sukcesy i niepowodzenia w realizacji projektu ochrony głuszca i cietrzewia w Karpatach Zachodnich na obszarze województwa małopolskiego. W: Ha- ze M. (red.). Ochrona kuraków leśnych. Janów Lubelski, 16-18 października 2007 r. Wyd. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa: 160-173.
• Żurek Z., Armatys P. 2011. Występowanie głuszca Tetrao urogallus w ostojach karpackich - wnioski z monitoringu w latach 2005-2010. Studia i Materiały CEPL w Rogowie 13, 2 (27): 229-240.