PL
W pracy przedstawiono wyniki badań nad zmianami agrofitocenoz Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego (rys. 1), przeprowadzonych w latach 1977-1983. Badania prowadzono metodą fitosocjologiczną i bioindykacyjną Ellenberga (1950) na stałych powierzchniach (rys. 2). Na podstawie uzyskanych danych dotyczących zmian strukturalnych i strukturalno-przestrzennych agrofitocenoz, jak również zmian warunków siedliskowych zanalizowano dynamikę przemian zbiorowisk chwastów polnych w płodozmianie (rys. 3- 58). Zbiorowiska segetalne wykazały w okresie badań dużą dynamikę i różnorodność zmian. Stwierdzono, że w wyniku działania antropopresji wystąpiły następujące zjawiska: ubytek gatunków, głównie stenotopowych, równoważony tylko w niewielkim stopniu przez przybywanie nowych gatunków eurytopowych; zmiana struktury pionowej i poziomej agrofitocenoz; kurczenie się areałów agrofitocenoz typowych; powstawanie i rozprzestrzenianie się agrofitocenoz zdegenerowanych — postaci degeneracyjnych; upodabnianie się agrofitocenoz siedlisk żyzniejszych i wilgotniejszych, na skutek ich degeneracji, do agrofitocenoz siedlisk uboższych i mniej wilgotnych; wzrost mozaikowości w przestrzennym rozmieszczeniu zbiorowisk na skutek powiększania się ich wewnętrznego zróżnicowania fitosocjologicznego. Wyrazem kierunkowych zmian badanych agrofitocenoz jest wyraźny spadek współczynnika podobieństwa fiorystycznego (rys. 21). Maleje udział agrofitocenoz o charakterze eutrofilnym na rzecz fitocenoz mezotrofilnych, a tych ostatnich na korzyść oligotrofilnych (rys. 26, 27, 37, 38, 48, 49). Występuje ograniczenie lub zupełne eliminowanie niektórych typów fitocenoz polnych z krajobrazu rolniczego Bełchatowskiego Okręgu Przemysłowego, np. Papaveretum argemones typicum, postać z Lamium amplexicaule; Vicietum terraspermae delphinierosum var. typicum, postać typowa. Najbardziej zmienione pod względem florystycznym i strukturalno-organizacyjnym są fitocenozy: Spergulo-Veronicetum dillenii, Papaveretum argemones i Vicietum tetraspermae sperguletosum. Do najbardziej zagrożonych należą fitocenozy Vicietum tetraspermae delphinietosum oraz zbiorowisko z Galeopsis bifida i G. tetrahit (tab. II). Stopień degeneracji agrofitocenoz oraz ich trwałość pozostaje w ścisłym związku z formą, natężeniem i czasem trwania antropopresji oraz odległością od źródeł zagrożenia. Zmiany agrofitocenoz są uwarunkowane niekorzystnymi przeobrażeniami w środowisku polnym, spowodowanymi różnorodnymi środkami antropopresji (tab. IV). Spośród wielu czynników, które aktualnie spełniają najbardziej destrukcyjną rolę należy wymienić: przemysł górniczo-energetyczny, towarzyszące mu budownictwo przemysłowe i mieszkaniowe oraz zmianę agrotechnik. Antropopresja jako czynnik oddziaływający na stan środowiska polnego została oceniona przy pomocy danych uzyskanych ze zbadanych agrofitocenoz i wyrażony w postaci liczb wilgotności (W), odczynu (R), zasobności w azot (N) i aktywności biologicznej gleby (G) — rys. 22, 29-36, 40-47, 51-58. Wyrazem zmian warunków siedliskowych jest przede wszystkim spadek wilgotności i zasobności gleby w składniki pokarmowe, w tym również w azot, wzrost zakwaszenia i obniżenie aktywności biologicznej gleby (rys. 22). Najbardziej widocznym przejawem tych zmian jest wzrost obszarów siedlisk mniej wilgotnych i bardziej kwaśnych oraz o niższej zasobności w azot i obniżonej aktywności biologicznej gleby (rys. 29-36, 40-47, 51-58). W okresie badań zasadnicze typy potencjalnych siedlisk zostały zachowane (rys. 28, 39, 50). Obniżyła się jednak ich wartość produkcyjna, wyrażająca się spadkiem żyzności i wilgotności. W potencjalnych fitokompleksach krajobrazowych badanego obszaru dominującymi przestrzennie potencjalnymi zbiorowiskami roślinnymi i odpowiednio typami siedlisk są bory sosnowe i bory mieszane. Potencjał produkcyjny siedlisk badanego terenu przedstawia się następująco: siedliska borów suboceanicznych (Leucobryo-Pinetum) zasiedlone przez fitocenozy Spergulo-Veronicetum dillenii wykazują bardzo niską produktywność; siedliska borów mieszanych (Pino-Quercetum), dąbrów (Potentillo albae-Quercetum) oraz łęgów jesionowo-olszowych (Fraxino-Alnetum) zajęte przez fitocenozy Teesdaleo-Arnoseridetum minimae, Papaveretum argemones i zbiorowisko z Galeopsis bifida i G. tetrahit odznaczają się niską produktywnością; siedliska ubogich grądów (Tilio-Carpinetum, seria uboga), na których wykształcają się fitocenozy Vicietum tetraspermae sperguletosum charakteryzują się średnią produktywnością; siedliska żyznych grądów (Tilio-Carpinetum, seria bogata), na których rozwijają się fitocenozy Vicietum tetraspermae typicum oraz Vicietum tetraspermae delphinietosum cechują się dobrą i bardzo dobrą produktywnością. Zasobność informacyjna map roślinności rzeczywistej i potencjalnej (rys. 26-28, 37-39, 48-50), stan warunków siedliskowych i wartość funkcjonalna siedlisk (rys. 22, 29-36, 40-47, 51-58, tab. II), stopień sprzężenia zbiorowisk z warunkami siedliskowymi oraz stopień zagrożenia siedlisk polnych badanego terenu (tab. II) umożliwiły wydzielenie w jego obrębie 3 głównych terytorialnych obszarów agroekologicznych, będących wyrazem aktualnego zróżnicowania potencjału produkcyjnego siedlisk polnych i podstawą do racjonalnej produkcji rolnej (rys. 59): północny z dość znacznym udziałem siedlisk grądowych odpornych na antropopresję (o średniej i dobrej oraz lokalnie bardzo dobrej produktywności i intensywności użytkowania) oraz znacznym udziałem siedlisk borów sosnowych i borów mieszanych bardzo mało i mało odpornych (o bardzo niskiej i niskiej produktywności i intensywności użytkowania); środkowy z przewagą siedlisk borów sosnowych i borów mieszanych bardzo mało i mało odpornych na antropopresję (o bardzo niskiej i niskiej produktywności i intensywności użytkowania) oraz małym udziałem siedlisk grądów ubogich i dąbrów bardzo mało, mało i średnio odpornych (o bardzo niskiej, niskiej i średniej produktywności i intensywności użytkowania); południowy ze znacznym udziałem siedlisk grądowych odpornych na antropopresję (o średniej i dobrej oraz lokalnie bardzo dobrej produktywności i intensywności użytkowania) oraz z dość znacznym udziałem siedlisk borów sosnowych, borów mieszanych i dąbrów bardzo mało i mało odpornych (o bardzo niskiej i niskiej produktywności i intensywności użytkowania). Układy ekologiczne przestrzeni rolniczej tego obszaru stoją wobec perspektywy dalszych drastycznych zmian, prowadzących do powstania zbiorowisk o uproszczonej strukturze, bardzo mało bądź mało lub średnio odpornych na antropopresję, głównie mezotrofilnych i oligotrofilnych, wyrażających stan siedlisk o zawężonej skali ekologicznej (tab. III). Przeciwdziałanie narastającym zagrożeniom obszarów wiejskich tego terenu m.in. przez przemysł górniczo-energetyczny, urbanizację oraz zaniedbaną i wadliwą agrotechnikę wymaga racjonalnego kształtowania i ochrony środowiska, celem utrzymania i zachowania produktywności siedlisk polnych (tab. III). Spośród wielu dróg zmierzających do minimalizacji tego procesu oraz przedsięwzięć rekompensujących jego ujemne skutki należy wymienić (por. tab. III): zwiększenie odporności gleby na degradację i zapobieganie obniżaniu poziomu zdolności produkcyjnych, podnoszenie poziomu kultury rolnej, stosowanie agrotechniki przystosowanej do typu siedlisk i rośliny uprawnej, tworzenie rejonów o organicznej interwencji poprzez nawożenie organiczne oraz fitomeliorację.