EN
The snout and mouth-parts of Rhinopteraspis cornubica (McCoy) (syn. R. dunensis (Roemer) are described for the first time in specimens from Dacszyce (Central Poland) and Overath (Rhineland). An analysis is made of the various types of snout known in the pteraspids, and diagnoses are given of important genera based on this feature. Evolutionary trends within the pteraspids are outlined, and it is demonstrated that the long-snouted condition was achieved in two distinct ways. It is suggested that the possession of double nasal sacs excludes the pteraspidomorphs (heterostraci) from the ancestry of the myxinoid cyclostomes.
PL
Praca zawiera pierwszy opis rostrum i części gębowych Rhiruypteraspis cornubica (McCoy) na podstawie okazu, znalezionego ostatnio w piaskowcu plakodermowym Daleszyc koło Kielc (Tarło, 1958). Część tylna powierzchni wentralnej rostrum zajęta jest przez trójkątne pole preoralne, od którego odchyla się ścianka wstępująca tworząc przednią część sklepienia otworu ustnego i jamy gębowej. Z każdej strony wymienionej ścianki widać wydłużoną trójkątną płytkę paraoralną oraz głęboki rowek biegnący między tą płytką a brzegiem bocznym ścianki. Wydaje się, że jest to rowek węchowy, którym woda kierowała się do organów węchowych, położonych z boków gęby. Ornamentacja pola preoralnego składa się z podłużnych prążków dentyny, czego dotychczas nie obserwowano u pteraspidów. Płytki oralne są zachowane w naturalnej pozycji artykulacyjnej. Jest ich siedem, przy czym środkowa jest największa. Widziana od przodu płytka ta jest trójkątna, zwrócona wierzchołkiem ku stronie wentralnej. Wielkość pozostałych płytek, o przekrojach również nieco trójkątnych, zmniejsza się ku bokom otworu ustnego. Cechy okolicy rostralnej mają zasadnicze znaczenie dla klasyfikacji pteraspidów i na ich podstawie wyróżniane są tu rodzaje. Autor podaje zarys klasyfikacji pteraspidów, w którym uwzględnia propozycje zarówno White’a (1935-60), jak i Stensiö’ego (1958). Poniżej podane są diagnozy rodzajów, uznawanych przez autora niniejszej pracy. Genus Penygaspis Stensiö. 1958 Gatunek typowy: P. dixoni (White, 1938) (fig. 4). Diagnoza. - Mały pteraspid o długości płytki medialnej poniżej 4 cm; płytki medialne dorsalna i wentralna złożone z synchromorialnej jednostki centralnej, ornamentowanej podłużnymi prążkami dentyny. Genus Protopteraspis Leriche. 1924, Gatunek typowy: P. gosseleti Leriche, 1906 (fig. 5). Diagnoza. - Mały pteraspid o tępym, zaokrąglonym rostrum: mała płytka pinealna oddzielona szeroko od orbitalnych: pole preoralne nie rozwinięte; ścianka wstępująca wąska: płytki oralne zestawiające się z wentralną płytką środkową. Genus Zascinaspis Stensiö, 1958, Gatunek typowy: Z. heintzi (Brotzen. 1936) (fig- 6). Diagnoza. - Pteraspia średniej wielkości, seroki, płytka pinealna pentagonalna, przyległa do środkowego występu oralnej: pole preoralne nie rozwinięte; ścianka wstępująca szeroka i głęboka. Genus Althaspia Zych. 1931, Gatunek typowy: A. samsonowiczi n. nom. (fig. 7). Diagnoza. - Pteraspid o długim rostrum: szeroka płytka pinealna, przylegająca do wąskiego występu środkowego orbitalnej; płytka paraoralna; powierzchnia wentralna rostrum ornamentowana poprzecznymi prążkami dentyny o przyroście cyklomorialnym; ścianka wstępująca rozwinięta. Genus Podolaspis Zych, 1931, Gatunek typowy: P. lerichei (Zych, 1927) (fig. 8). Diagnoza. - Pteraspid szeroki; płytka pinealna szeroka, o zarysie półkolistym, nie przyległa do orbitalnych; pole preoralne występuje, lecz nie jest wyraźnie wyodrębnione od ścianki wstępującej. Genus Loricopteraspis nov. Gatunek typowy; L. althi (Stensiö, 1958) (fig. 9). Diagnoza. - Pteraspid o tępym rostrum; pole preoralne, złożone z małych jednostek synchronomorialnych, niektóre z nich ornamentowane podłużnymi prążkami dentyny, a inne - prążkami poprzecznymi. Genus Pteraspis Kner, 1847, Gatunek typowy: P. rostrata (Agassiz, 1835) (fig. 10). Diagnoza. - Pteraspid typowy o trójkątnym rostrum, które może się przedłużać ku przodowi do pola preoralnego; pole preoralne dobrze rozwinięte, ornamentowane małymi brodawkami; ścianka wstępująca rozwinięta; płytki oralne smukłe, zestawiające się z postoralnymi pokrywami. Genus Mylopteraspis Stensiö, 1958, Gatunek typowy: M. robusta Stensiö, 1958 (fig. 11). Diagnoza. - Pteraspid o trójkątnym rostrum, płytka pinealna osiągająca lateralnie płytki orbitalne; pole preoralne dobrze rozwinięte; ścianka wstępująca istnieje; tylne rogi powierzchni wentralnej rostrum wystające ku środkowi; płytki oralne masywne. Genus Rhinopteraspis Jaekel, 1919, Gatunek typowy: R.cornubica (McCoy, 1851) (pl. I, II). Diagnoza. - Pteraspid o rostrum wydłużonym w kształcie ostrza; pole preoralne utworzone przez pojedynczą jednostkę synchronomorialną; ścianka wstępująca dobrze rozwinięta; płytki oralne masywne; istnieją rowki węchowe; gruba ornamentacja, złożona z prążków dentyny (3-6 mm). Cechy części rostralnej mają wartość taksonomiczną oraz wskazują na stosunki filogenetyczne. Z drugiej strony, proporcje różnych płytek pancerza zdają się tylko zmieniać z wiekiem geologicznym i - co za tym idzie - mają wartość jedynie przy rozpatrywaniu ogólnych kierunków ewolucyjnych. Opierając się na cechach części rostralnej można stwierdzić, że formy o długim rostrum i szeroko opancerzone zostały zrealizowane na dwóch niezależnych drogach i autor usiłuje wytyczyć sposób, w jaki się to odbyło. Wreszcie, układ części gębowych R.cornubica jest ważny dla rozważań nad teorią Stensiö’ego, dotyczącą budowy wewnętrznej rostrum pteraspidów, przy czym autor dochodzi do wniosku, że pteraspidomorfy (Heterostraci), z uwagi na posiadanie podwójnych torebek węchowych, winny być wyłączone z linii przodków Cyclostomata typu śluzicowatych (Myxinoidea).
RU
Работа содержит первое описание рыла и ротовых частей Rhinopteraspis соrnubica (McCoy) на основании образца найденного в последнее время в плако-дермовом песчанике Далешиц около Кельц (Тарло, 1958). Задняя часть вентральной поверхности рыла занята треугольным оральным полем, за которым находится наклонная восходящая стенка образующая переднюю часть свода ротового отверстия и ротовой полости. С каждой стороны этой стенки видна треугольная параоральная пластинка и глубокий желобок, проходящий между этой пластинкой и боковым краем восходящей стенки. Представляется, что это обонятельный желобок, по которому вода направлялась к органам обоняния расположенным по бокам рта. Скульптура преорального поля состояла из продольных полосок дентина, что до сих пор не наблюдалось у птераспид. Оральные пластинки сохранены в естественном положении. Их имеется семь, причем срединная является наибольшей. Смотря спереди она треугольной формы, обращенная вершиной к вентральной стороне. Величина остальных пластинок, тоже несколько треугольных в разрезах, уменьшается по направлению к бокам ротового отверстия. Особенности области рыла имеют основное значение для классификации птераспид и на их основании разграничены здесь роды. Автор приводит набросок классификации птераспид, в котором учитывает предложения Уайта и Стенше (White, 1935-60; Stensiö, 1958). Ниже приведены диагнозы родов, признаваемых автором настоящей работы. Род Penygaspis Stensiö, 195В, Типичный вид: Р. dixoni (White, 1938). Диагноз. Небольшой птераспид с медиальной пластинкой длиною менее 4см; вентральная и дорсальная пластинка составленные еинхрономориальной центральной единицей, украшенной продольными полосками дентина. Род Protopteraspis Leriche, 1924, Типичный вид: Р. gosseleti Leriche, 1906. Диагноз. Небольшой птераспид с тупым округленным рылом; небольшая пинеальная пластинка широко отделенная от орбитальных; преоральное поле неразвитое; восходящая стенка узкая: оральные пластинки соединяются с серединным вентральным щитком. Род Zascinaspis Stensiö, 1958, Типичный вид Z. heintzi (Brotzen, 1936). Диагноз. Птераспид средней величины, широкий; пинеальная пластинка пентагональная, соприкасающаяся со срединным выступом оральной; преоральное поле не развито; восходящая стенка широкая и глубокая. Род Althaspis Zych, 1951, Типичный виц: A. samsonowiczi п. nom. Диагноз. Птераспид длиннорылый: широкая пинеальная пластинка, прилегающая к узкому срединному отростку орбитальной; параоральная пластинка; вентральная поверхность рыла украшена поперечными полосками дентина с цикломориальным приростом; восходящая стенка развита. Род Podolaspis Zych, 1931, Типичный вид: Р. lerichei (Zych, 1927). Диагноз. Птераспид широкий; пинеальная пластинка широкая, полукруглого очертания, не соприкасается с орбитальными; преоральное поле имеется, но не выделено отчетливо от восходящей стенки. Род Loricopteraspis nov. Типичный вид: L. althi (Stensiö, 1958). Диагноз. Птераспид тупорылый; преоральное поле состоит из небольших синхрономориальных единиц, некоторые из них покрыты продольными полосками дентина, другие-же поперечными. Род Pteraspis Kner, 1847, Типичный вид: Р. Tostrata (Agassiz, 1835). Диагноз. Типичный птераспид с треугольным рылом, которое может удлиняться спереди преорального поля; преоральное поле хорошо развито, украшено маленькими бородавочками; восходящая стенка развита; тонкие оральные пластинки соединяются с посторальными. Род Mylopteraspis Stensiö, 1958, Типичный вид: М. robusta Stensiö, 1958. Диагноз. Птераспид с треугольным рылом; пинеальная пластинка достигает лятерально орбитальную; преоральное поле хорошо развито; имеется восходящая стенка; задние рога вентральной поверхности рыла выступают к середине; оральные пластинки массивные. Род Rhinopteraspis Jaekel, 1919, Типичный вид: R. cornubica (McCoy, 1851). Диагноз. Птераспид с удлиненным рылом в виде острия; преоральное поле образованное единичной синхрономориальной единицей; восходящая стенка хорошо развита; оральные пластинки массивные; имеются обонятельные желобки; срубая орнаментировка из полосок дентина (3-6 мм). Особенности области рыла имеют таксономическое значение и указывают филогенетические соотношения. С другой стороны, пропорции разных пластинок панцыря изменяются повидимому с геологическим возрастом и, что из этого следует - ценны единственно при рассмотрении общих эволюционных направлений. Основываясь на признаках области рыла можно установить, что длинно-рылые формы и с широким панцырем были осуществлены двумя независимыми путями и автор старается наметить способ, как это произошло. Наконец расположение ротовых частей R соrnubiса имеет большое значение для суждения о теории Стенше. касающейся внутреннего строения рыла птераспид. Автор приходит к выводу, что птераспидоморфы (Heterostraci), обладая двойными обонятельными мешками, должны быть исключены из линии предков круглоротых тина микспн.